اگر محمود احمدی‌نژاد رییس‌جمهور سابق ایران زمانی تحریم‌ها را «کاغذ پاره» خوانده بود، امروز در ایران، همان کاغذ پاره‌‌ها به جان کاغذ افتاده و صنعت نشر مطبوعات و کتاب را دچار بحران کرده است.

در حالی که افزایش قیمت دلار از آغاز سال ۹۷ و پس از آن تحت تاثیر خروج آمریکا از برجام و تاثیر روانی بازگشت قریب‌الوقوع تحریم‌ها، اقتصاد ایران را در وضعیت بغرنجی قرار داده، صنعت نشر کتاب و مطبوعات ایران با دو مشکل روبه‌رو شده است: افزایش قیمت کاغذ و مهم‌تر از آن، کمبود کاغذ.

افزایش قیمت کاغذ در بازار ایران از زمستان گذشته آغاز شد اما با آغاز سال جدید شتاب بیشتری گرفت.

کاغذ مصرفی نشر کتاب و مطبوعات در ایران تقریبا به طور کامل وارداتی است. گفته میشود که نیاز کاغذ در ایران سالانه ۴۰۰ هزار تن است، اما تنها نیم درصد از این مقدار در کشور تولید می‌شود.  

واردات کاغذ یا واردات روی کاغذ؟

واردات‌محوربودن کاغذ باعث شد که این کالا جزء کالاهایی با اولویت بالا برای واردات قرار گیرد و واردکنندگان بتوانند با دلار ۴۲۰۰ تومانی کاغذ وارد کنند. با این همه، نه تنها اعلام نرخ واحد ۴۲۰۰ تومانی برای دلار بدون توجه به نیاز بازار خیلی زود شکست خورد و دلار متاثر از متغیرهای اقتصاد سیاسی تا ده هزار تومان هم رشد پیدا کرد، بلکه تخصیص ارز دولتی به کالاهای دولتی هم رانتی را ایجاد کرد که مثل تمام موارد مشابه در فضایی غبارآلود و مبهم باعث فساد اقتصادی شد که بازیگران اصلی آن ترجیح می‌دهند با پاس‌کاری از زیر بار مسوولیت آن شانه خالی کنند.  

به گفته محمدرضا دربندی، مدیرکل مطبوعات داخلی ۲۶۰ میلیون دلار ارز ۴۲۰۰ تومانی برای واردات کاغذ به واردکنندگان تخصیص داده شده است. فعالان شناخته شده بازار کاغذ معتقدند با این مقدار ارز دولتی باید کاغذ زیادی وارد بازار می‌شد اما در بازار خبری از این کاغذها نیست و کسی دقیقا نمی‌داند چه بر سر ۲۶۰ میلیون دلار ارز ۴۲۰۰ تومانی آمده است.  

روزنامه شرق حدود یک ماه پیش گزارش مفصلی درباره سرنوشت دو شرکتی که از ارز دولتی برای واردات کاغذ استفاده کرده‌اند منتشر کرد که می‌توان از خلال آن دریافت که در بازار کاغذ و واردات کاغذ چه اوضاع نابسامانی حاکم است.

به نوشته شرق، دو شرکتی که مجموعا حدود ۲۳ میلیون دلار برای واردات کاغذ ارز دولتی دریافت کرده‌اند، هیچ نقشی در بازار کاغذ ندارند. در واقع این دو شرکت ناشناس متعلق به یک نفر است که در حال حاضر هیچ خبری از نشانی آن‌ها وجود ندارد. پیگیری گزارشگر شرق مشخص کرده که این دو شرکت به مدت شش ماه در همسایگی بانک مرکزی در میرداماد دفتری اجاره کرده‌ بودند. موجر شرکت‌ها از مستاجرانش نقل قول کرده که چون به طور مداوم با مقامات بانک مرکزی جلسه داشته‌اند ترجیح داده‌اند که در همسایگی بانک اقامت داشته باشند.

جالب اینجاست که بانک مرکزی هرگونه ارتباط با این دو شرکت را تکذیب می‌کند و مدعی است کار ثبت سفارش واردکنندگان برعهده وزارت صنعت، معدن و تجارت (صمت) است و صمت هم موضوع را به بانک مرکزی پاس می‌دهد.

از طرفی نه تنها هیچیک از فعالان بازار کاغذ شناختی از این افراد ندارند بلکه این سوال را مطرح می‌کنند به فرض اگر هم این مقدار کاغذ وارد شده باشد، مقدارش آنقدر قابل توجه است که حتما در بازار محسوس بود. نتیجه‌ای که حتی خود مسوولان اقتصادی کشور هم به آن اذعان می‌کنند این است که اصلا کاغذی با این ارزهای دولتی وارد نشده و در واقع به نام کاغذ، کالاهای دیگری وارد شده است.

نفس ناشران و مطبوعات به شماره افتاد

دود کاغذهای واردنشده و گرانی کاغذ در بازار به چشم مطبوعات و ناشران کشور و متعاقبا کتابخوانان و روزنامه‌خوان‌ها خواهد رفت. وزیرارشاد هفته گذشته هشدار داد که موجودی کشور برای تامین کاغذ تنها تا دو ماه آینده کفایت می‌کند. اما در شرایطی که هنوز کاغذ نایاب نشده، مطبوعات و ناشران فشارهای زیادی را تحمل می‌کنند. روزنامه همبستگی اواخر ماه گذشته تعطیل شد. روزنامه هفت صبح مجبور شد قیمت تک‌فروشی‌اش را افزایش دهد. روزنامه سازندگی هشت صفحه از تعداد صفحات روزنامه‌اش کاست و روزنامه اعتدال رسما اعلام کرد که اجاره داده یا واگذار می‌شود. تیراژ روزنامه‌ها به کمترین مقدار در بیست و چند سال اخیر رسیده. مطبوعات محلی در آستانه تعطیلی هستند. در بعضی مراکز استان‌ها تیراژ روزنامه‌های محلی به کمتر از ۵۰ نسخه رسیده است.

در عرصه نشر کتاب نیز افزایش ۳۰۰ درصدی قیمت کاغذ در یک بازه زمانی شش ماهه عرصه را بر ناشران تنگ کرده است. افزایش قیمت کاغذ باعث شده بسیاری از ناشران کوچک حداقل تا زمان تثبیت قیمت کاغذ دست نگه دارند. ناشران شناخته‌شده‌تر با مشکلات دیگری دست و پنجه نرم می‌کنند. از یک طرف مشکل نبود کاغذ در بازار است. علیرضا اسدی، مدیر نشر نیماژ که از ناشران فعال سال‌های اخیر بوده، گفته: این روزها کاغذی در بازار نیست که بخواهد گران باشد و غیر‌قابل خرید.  

از طرف دیگر افزاش قیمت کاغذ باعث افزایش قیمت تمام شده کتاب و در نتیجه افزایش قیمت کتاب است. به گفته یوسف علیخانی، مدیر نشر آموت، این روزها در بازار کتاب  ناشرانی پیدا شده‌اند که کتابی را که تا یک ماه قبل ۵۵ هزار تومان قیمت داشت بیش از ۱۰۰ هزار تومان می‌فروشند.

علیرضا رئیس دانا، مدیر انتشارات نگاه که از دفاتر نشر قدیمی ایران است می‌گوید: واقعیت این است که صنعت نشر ایران نیز مانند بسیاری از صنایع دیگر نمی‌داند باید در انتظار چه اتفاقاتی با ادامه این وضع باشد. تنها کاری که می‌شود کرد نظاره کردن بازار است تا ببینیم چه پیش می‌آید.

افزایش ناگهانی قیمت کتاب طبیعتا ریزش خواننده را در پی خواهد داشت و این برای صنعت نشری که در آن تیراژ متوسط کتاب‌ها از دو هزار نسخه فراتر نمی‌رود، بسیار آسیب‌زننده است.

بازار نشر یکبار در پایان سال ۹۱ و به دنبال افزایش ناگهانی قیمت ارز در دوره احمدی‌نژاد شوک ریزش مخاطب را تجربه کرد اما حالا کار به جایی رسیده که ناشران ابایی ندارند از اینکه در شناسنامه کتاب در مقابل کلمه تیراژ اعداد ۳۰۰ نسخه و ۲۰۰ نسخه را درج کنند.  

با افزایش فشار اقتصادی و به خطر افتادن معیشت خانواده‌ها، کتاب در شرایط عادی در خطر حذف از سبد خرید خانوار قرار دارد، با افزایش قیمت کاغذ و افزایش قیمت کاغذ، تیراژ کتاب‌ها از مقدار محدود فعلی نیز کمتر خواهد شد.

اقدامات کارگروه کاغذ؛ قم در اولویت

با بحرانی شدن وضعیت کاغذ در بازار، دولت اقدام به تشکیل کارگروه یا کمیته‌ای برای حل این مشکل کرد، کمیته‌ای متشکل از نمایندگان وزارت صمت، بانک مرکزی و وزارت ارشاد. امیرزاده، نماینده وزارت ارشاد در این کارگروه، روز گذشته خبر داد که تا اطلاع ثانوی که فعلا تا پایان فروردین ۹۸ در نظر گرفته شده است، هر «بند» کاغذ به قیمت ۱۲۵ هزار تومان عرضه می‌شود.

فعالان بازار کاغذ اعتقاد دارند که این مصوبه قابلیت اجرا ندارد. چون بازار خودش را با واقعیت اقتصاد وفق می‌دهد نه با دستور و مصوبات.  

نماینده وزارت ارشاد همچنین گفته که پس از این، ارز دولتی برای واردات کاغذ مجموعه‌های شناسنامه‌دار تخصیص پیدا کرده و کاغذ وارد شده ردیابی می‌شود. او گفت تاکنون ۱۷ مجموعه برای معرفی به وزارت صنعت، معدن و تجارت به ما معرفی شده‌اند.

اما در آمار ارائه شده از سوی این مقام مسوول نکته جالبی به چشم می‌خورد. بیشترین ارز از این مجموعه به شرکت تعاونی ناشران و کتابفروشان قم به ارزش ۶ میلیون و ۳۰۰ هزار دلار اختصاص داده شده است، کاغذهایی که صرف چاپ کتاب‌های مذهبی و رسائل مراجع تقلید خواهد شد. این آمار نشان می‌دهد که دولت چه سیاستی را برای تغذیه بازار نشر و مطبوعات در پیش گرفته است.