با توجه به تحریم آمریکا علیه صنعت انرژی ایران، گسترش روابط با کشورهای همسایه و افزایش حجم تجارت بین ایران و این کشورها یکی از حربه‌های ایران برای کاستن اثرات تحریم آمریکا و در صورت امکان، دور زدن تحریم آمریکا با استفاده از امکانات کشورهای همسایه، از جمله عراق، است. در هفته جاری، نخستین سفر روحانی به عراق در دوره ریاست جمهوری‌اش انجام شد و هدف از این سفر افزایش سطح همکاری و گسترش روابط بین دو کشور عنوان شد. یکی از موارد مهمی که انتظار می‌رفت در جریان سفر روحانی درباره‌اش مذاکراتی بین مقامات دو کشور انجام شود و تصمیم‌گیری لازم برای حل مساله صورت گیرد نحوه پرداخت بدهی عراق برای واردات گاز و برق از ایران بود.

ایران از صادرات انرژی برای گسترش روابط با کشورهای همسایه و همچنین افزایش نفوذ سیاسی در منطقه بهره می‌گیرد و در حال حاضر به چند کشور همسایه برق صادر می‌کند. عراق بزرگ‌ترین وارد‌کننده برق ایران است. براساس آخرین توافقی که بین ایران و عراق صورت گرفت، ایران سالانه ۱۲۰ مگاوات برق از طریق سه خط انتقالی در بصره، دیاله و عماره به عراق صادر می‌کند. صادرات برق ایران به عراق نزدیک به ۱۵ سال است که انجام می‌شود. طی این سال‌ها، زمانی که عراق با مشکلات نقدینگی مواجه بود، نتوانست پرداخت‌های طلب‌های ایران را به‌موقع انجام دهد. عراق، در کنار ترکیه، مشتری عمده گاز ایران است و روزانه ۶ میلیون متر مکعب گاز از ایران وارد می‌کند. این مقدار قرار است به ۳۵ میلیون متر مکعب در روز برسد. عراق از گاز وارداتی برای تولید برق استفاده می‌کند.

بنا بر قرارداد منعقده با عراق، برق صادراتی ایران به این کشور به دلار و گاز صادراتی به یورو محاسبه شده است، ولی بعد از تحریم‌‌های آمریکا، عراق قادر به پرداخت هزینه برق و گاز وارداتی از ایران بر مبنای این دو ارز نبوده است. انتظار می‌رفت در جریان سفر روحانی، در مورد نحوه پرداخت بدهی عراق توافقاتی صورت گیرد.

در جریان نشست مطبوعاتی روحانی و برهم صالح، رییس‌جمهوری عراق، به هیچ‌گونه تفاهمی در مورد پرداخت پول برق و گاز ایران اشاره‌ای نشد و حتی روحانی از آمادگی ایران برای افزایش صادرات انرژی به عراق خبر داد. سوآپ نفت عراق هم از مواردی بود که ایران آمادگی‌اش را برای این کار اعلام کرد. سال قبل، عنوان شده بود با توجه به تحریم‌ها، عراق مایل است بدهی‌اش را به دینار عراق پرداخت کند و حتی در مبادلات تجاری با ایران از دینار عراق استفاده شود. شواهد نشان می‌دهد در جریان این سفر، در این زمینه توافقی حاصل نشده است. انتظار می‌رفت استفاده از دینار عراق در بازارچه‌های مرزی، داد‌و‌ستد بین بازرگانان ایرانی و عراقی را افزایش دهد و از این طریق اقتصاد استان‌های مرزی رونق بیشتری بگیرد.

میادین مشترک و برتری عراق در تولید از این میادین

ایران چند میدان نفتی و گازی مشترک با عراق دارد که میانگین تولید عراق از میادین مشترک دو برابر ایران بوده است. تحریم‌های آمریکا علیه ایران فرصت مغتنمی برای عراق فراهم آورده است تا میزان برداشتش از میادین مشترک را افزایش دهد. تحریم‌ها باعث شده است ایران نتواند از سرمایه و فناوری خارجی برای افزایش تولید از میادین نفتی، به‌ویژه میادین مشترک، بهره گیرد. در ژوئن ۲۰۱۸، عراق بررسی و توسعه چند میدان نفتی نزدیک مرز ایران را به شرکت الهلال امارات متحده عربی واگذار کرد. در عین حال، ایران نیز برای افزایش تولید در بلوک غرب کارون اقداماتی کرد، که بعضی از آن‌ها با عراق مشترک است.

آمریکا بارها از مقامات عراق خواسته است واردات انرژی از ایران را کاهش دهند، اما مقامات عراقی دشواری یافتن جایگزین در کوتاه‌مدت را دلیل تداوم واردات انرژی از ایران عنوان کرده‌اند. آمریکا برای بازه‌ای کوتاه‌مدت برای واردات انرژی از ایران به عراق معافیت داده است و تمدید این مدت در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.

در جریان سفر روحانی، ۵ سند و یادداشت تفاهم همکاری مشترک بین مقامات عالی‌رتبه دو کشور به امضا رسید. این یادداشت‌ها در زمینه همکاری میان وزارت صنعت، معدن و تجارت ایران و وزارت تجارت عراق، یادداشت تفاهم احداث پروژه راه‌آهن بصره‌‌‌ـ‌شلمچه، یادداشت تفاهم تسهیل روادید برای سرمایه‌گذارها، تجار و بازرگانان، یادداشت تفاهم همکاری مشترک در زمینه‌های مرتبط با سلامت و تفاهم‌نامه همکاری مشترک میان وزارت نفت جمهوری اسلامی ایران و وزارت نفت جمهوری عراق بود. با توجه به اتصال شبکه راه‌آهن ایران به خطوط آهن پاکستان، افغانستان،‌ ترکمنستان، قزاقستان، ‌آذربایجان و ترکیه، ایران امیدوار است در آینده بتواند با بهره‌برداری از پروژه راه‌آهن شلمچه‌ـ‌بصره، شبکه ریلی ایران به عراق نیز وصل شود و کالاهای ایرانی به‌آسانی و با قیمت مناسب‌تر به بازار عراق راه یابند.  

عراق دومین بازار صادرات غیرنفتی ایران است. در جریان سفر روحانی، قرار شد حجم تجارت بین دو کشور از ۱۲ میلیارد دلار به ۲۰ میلیارد دلار افزایش یابد و موانع افزایش حجم تجارت رفع گردد. ایران قبلا با ترکیه هم تفاهم‌نامه‌ای امضا کرده بود که در سال ۲۰۱۵، حجم تجارت بین دو کشور را به ۳۰ میلیارد دلار برساند که این امر تاکنون محقق نشده است.

ریزگردها

مساله ریزگردها و آلودگی هوای خوزستان هم جزو مواردی بود که در جریان سفر روحانی، با مقامات عراقی درباره‌اش بحث و مذاکره شد. در سال‌های گذشته، حجم گسترده ریزگرد‌ها در استان خوزستان و به دنبال آن، مه و کمبود بارندگی به ناپایداری سیستم‌های توزیع برق و قطعی گسترده این منبع مهم انرژی در استان خوزستان منجر شده و  همچنین، آلودگی هوای این استان در چند سال اخیر، در مواقعی ده‌ها بار بالاتر از استاندارد جهانی بوده است. قبلا در این مورد با مقامات عراقی تفاهم‌هایی صورت گرفته بود. مقامات عراقی حضور نیروهای داعش در مناطقی که منبع ریزگردها بود را مانع اصلی رفع معضل ریزگردها عنوان کرده بودند. با توجه به این‌که بخش عمده‌ مشکلاتی که داعش در عراق ایجاد کرده بودند حل شده است، باید دید مذاکره‌ها و تفاهم صورت‌گرفته تا چه اندازه مشکل ریزگردها در خوزستان را حل خواهد کرد.

رقابت محصولات ایران در بازار عراق با محصولات کشورهایی مثل ترکیه کار دشواری است. به نظر می‌رسد تاکنون، برای حل مشکلات بازار‌یابی و بسته‌بندی محصولات ایرانی در بازار عراق اقدامی اساسی صورت نگرفته است. مشکل پرداخت مشتری‌های عراقی باعث شده است برخی کارخانه‌های مواد غذایی که بیشتر محصولاتشان به عراق صادر می‌شود در آستانه ورشکستگی قرار بگیرند و کارگرهای این واحدهای تولیدی بیکار شوند.

تداوم صادرات گاز و برق، با توجه به حل نشدن مشکل پرداخت طلب ایران، می‌تواند به این معنا باشد که برای دولتمردان ایران افزایش نفوذ سیاسی در عراق مهم‌تر از دریافت بدهی عراقی‌هاست و صادرات انرژی این فرصت را در اختیار ایران قرار می‌دهد تا به حضور و نفوذش در عراق ادامه دهد.

دیدار روحانی با آیت‌الله سیستانی می‌تواند موفقیتی سیاسی برای روحانی و دولتش محسوب شود. آیت‌الله سیستانی، که بین شیعیان عراق نفوذ زیادی دارد، به‌ندرت با مقامات سیاسی دیگر کشورها ملاقات می‌کند. به نظر می‌رسد منافع سیاسی دیدار روحانی از عراق بیشتر از منافع اقتصادی مورد‌نظر ایران بوده است و مسائل مهمی چون اختلاف‌نظر در میادین مشترک نفتی، مساله ریزگردها و نحوه پرداخت بدهی عراق به ایران به‌طور قطعی و کامل حل نشده است و در این موارد فقط تفاهماتی صورت گرفته است.

ایران به‌هیچ‌وجه مایل نیست حضور و نفوذ سیاسی‌اش در عراق را از دست بدهد و عربستان یا ترکیه بین احزاب و گروه‌های سیاسی و مذهبی این کشور نفوذ بیشتری داشته باشند. دوران پسا‌داعش و بازسازی عراق نیز فرصت مناسبی است برای ایران تا در عراق حضور بیشتری داشته باشد که این امر برای رقبای منطقه‌ای ایران و همچنین آمریکا خوشایند نیست. باید منتظر بود و دید ایران در سال جدید در قبال عراق چه سیاستی اتخاذ خواهد کرد؟ یکی از نکات مهم سفر روحانی تاکید مقامات دو کشور بر اجرای حدود مرزی تعیین‌شده در توافق‌نامه ۱۹۷۵ الجزایر و عملیات مشترک لایروبی اروند‌رود‌ـ‌شط العرب بود که می‌تواند یکی از برگ‌های برنده سفر روحانی به عراق به شمار آید.