در پنجمین سالگرد درگذشت زاها حدید، معمار عراقی‌‌ـ‌بریتانیایی، نشریه «کانورسیشن» مقاله‌ای از لاکشمی پریا راجندران، پژوهشگر دانشگاه آنگلیا راسکین، منتشر کرده است.

در پنج سالی که از مرگ زاها حدید گذشته است، درباره میراث باشکوه این معمارعراقی‌‌ـ‌بریتانیایی بسیار نوشته شده است. اما داستان این‌که چگونه پا در راه معماری گذاشت آموزنده‌تر است.

زاها حدید، متولد سال ۱۹۵۰در بغداد و ملقب به «ملکه انحنا»، معماری و طراحی مدرن را از اساس دگرگون کرد. او اولین زنی بود که در سال ۲۰۰۴، برنده جایزه پریتزکر، نفیس‌ترین جایزه معماری جهان، شد و بدین‌ ترتیب، کلیشه‌های جنسیتی را نیز در هم شکست.

پایداری زیست‌محیطی، دغدغه زاها حدید

امروزه معماری در جهانی که با بحران اقلیمی دست‌وپنجه نرم می‌کند، در کانون توجه قرار گرفته است. تقریبا ۳۶ درصد انرژی مصرفی جهان صرف ساخت‌وساز می‌شود. سیمان خود به‌تنهایی عامل انتشار ۸ درصد از گازهای گلخانه‌ای است.

در چنین وضعیتی، باارزش‌ترین مشارکت زاها حدید در حوزه معماری الهام‌بخشی و ابتکار عمل اوست. در نظر او، مدرنیته پروژه ناقصی بود که باید به آن می‌پرداخت. او به دانشجویان نشان داد نه تنها باید در تخیلشان از شکل‌‌ها تحول ایجاد کنند بلکه مهم‌تر از آن، چگونه آن‌ها را بیافرینند.

ماهیت اغواگر بناهای حدید اغلب رویکرد او به پایداری زیست‌محیطی را تحت‌الشعاع قرار داده است. اگرچه این رویکرد در اولین کارهای حدید آشکار نبود، بعدها در کارنامه حرفه‌ای او، در پروژه‌هایی همچون پروژه «بیئه» در شارجه و «اکوپارک»، پارک سازگار با محیط‌زیست در لندن، نمایان شد. حدید در سال ۲۰۱۵ گفت دوام زیست‌محیطی چالشی مشخص برای نسل او بوده است و تاکید کرد معماران راه‌حل‌هایی برای این موضوع در دست دارند.

حدید «حلال مشکلات» بود. او از همان ابتدا به‌لطف گروه پژوهشی میان‌رشته‌ای پیشگامش، قریحه و فناوری را با هم به خدمت گرفت. حدید یکی از اولین کسانی بود که طراحی سه‌بعدی تمام‌دیجیتال را به کار گرفت. وقتی «واقعیت مجازی» به عرصه آمد، حدید از آن هم استقبال کرد.

از فکر تا عمل؛ راه پرسنگلاخ زاها حدید

اما تحقق ایده‌ها برای حدید با دشواری به دست آمد. هنگامی که در میانه دهه ۱۹۷۰، در مجمع معماری لندن دانشجو بود، با ایده‌هایی که گویی به جهان دیگری تعلق داشت، در کانون توجه قرار گرفت. اما یک‌ دهه طول کشید تا طراحی‌هایش عملی شوند و تحقق یابند.

وقتی در سال ۱۹۹۳، سفارش اولین پروژه‌اش، ایستگاه آتش‌نشانی ویترا، در آلمان را گرفت، جهان سرانجام موفق به دیدن قوه تخیل معماری حدید شد. معماری دانمارکی دیدار از ایستگاه آتش‌نشانی ویترا را «تجربه‌ای شهودی» توصیف کرد که به آنچه مردم فقط در خیال تصور می‌کنند، عینیت بخشیده است. با تمام این‌ها، آتش‌نشانانی که در این ایستگاه مستقر بودند از ویترا انتقاد و آن را محلی نامناسب برای استقرار توصیف کردند.

اما حدید دلسرد نشد. به‌دنبال طراحی‌های تجربه‌گرایانه و جسورانه‌ای مانند طراحی نمایشگاه‌های گنبد هزاره و غرفه‌های تابستانه گالری سرپنتاین لندن رفت.

حدید همچنین اولین زنی بود که یک موزه هنر آمریکایی، مرکز هنرهای معاصر روزنتال، در سین‌سیناتی را طراحی کرد.

تاثیر بی‌حد‌و‌حصر زاها حدید

گرچه طراحی‌های حدید در ابتدای کارنامه حرفه‌ای‌اش برچسب «غیرساختنی» خورده بود، او با آفرینش طراحی‌های بی‌نظیر، جایگاهش به‌عنوان معماری سنت‌شکن و پیشرو را به‌سرعت در جهان تثبیت کرد. نام او از طراحی بناها فراتر رفت و به طراحی محصولات، مد و زیورآلات رسید.

زاها حدید در کتاب «زنان معمار کجایند؟» نوشته دسپینا استراتی‌گاکوس، مورخ معماری کانادایی، توضیح داده است که چگونه از پس جنسیت‌‌زدگی در این حوزه برآمد و با آن جنگید. شیوه الهام‌بخش و سلوک حرفه‌ای حدید عاری از جنسیت بود. او قادر بود در حرفه‌ای که بی‌رحم و بی‌اندازه رقابتی بود، میان زنانگی و مردانگی تغییر موقعیت دهد، دوام بیاورد و خوش بدرخشد.

پروژه‌های حدید به او برچسب «ستاره‌معمار» زد، اما ایده‌هایش راه او را از مکاتب سنتی معماری سوا کرد و برای نسل‌ بعدی معماران، افرادی مانند آن لاکاتون و ژان‌فیلیپ وسل، برندگان فرانسوی جایزه پریتزکر ۲۰۲۱، راهی نو باز کرد.

زاها حدید، غایب حاضر

حضور حدید همچنان در جهان طراحی و معماری مدرن احساس می‌شود. با بیش از ۱/۲ میلیون دنبال‌کننده روی اینستاگرام، «شرکت معماری زاها حدید» هم‌اکنون بیشترین دنبال‌کننده در جهان معماری را دارد. خطوط پرپیچ‌وخم و اشکال مسحورکننده او در کار طراحان صحنه فیلم‌هایی چون پلنگ سیاه (۲۰۱۸) جلوه یافته است.

از جملات قصار حدید، این جمله معروف اوست «۳۶۰ درجه وجود دارد. چرا به یکی بسنده کنیم؟»، جمله‌ای که آویزه گوش معماران در چین و طراحان در آلمان و هند شده است. اصولی که حدید پایه گذاشت امکانات جدیدی برای پژوهش، تفکر و روند معماری فراهم آورد.

زاها حدید از هر لحاظ الهه است. او سرکش بود و به چالش می‌طلبید و از آنچه در خیال نمی‌گنجید استقبال می‌کرد. حدید به بحث‌برانگیزی معروف بود اما حتی منتقدانش هم به این امر معترف‌اند که بدون حدید، جهان معماری تا این اندازه جذاب نمی‌‌شد.

هنگامی که حدید در سال ۲۰۰۴ برنده جایزه پریتزکر شد، هیات داوران گفت حدید همواره عرف و قاعده را به چالش طلبیده است. به گفته آن‌ها، حدید حتی اگر بنایی نمی‌ساخت، حوزه امکانات معماری را گسترش اساسی داد. او «ذهنی زیبا، سنت‌شکن و نوآور» بود. جوزف جیووانینی، منتقد، در مورد زاها حدید می‌گوید: «به‌ندرت دیده شده است معماری این‌چنین حوزه معماری را دگرگون کند و الهام‌بخش باشد.»