جوایز نوبل از سال ۱۹۰۱ تاکنون، هرساله به افرادی که خدمات ارزنده‌ای به جامعه بشری کرده باشند در ۶ بخش اهدا می‌شود:  در رشته‌های ‌فیزیک، شیمی، پزشکی، ادبیات، صلح و اقتصاد.

از اولین سال آغاز این مراسم در ۱۹۰۱ میلادی تاکنون ۵۹۰ جایزه در ۶ رشته اهدا شده که  به  ۹۳۵ برنده تعلق گرفته است. در این میان ملاله یوسف‌زی با ۱۷ سال سن جوان‌ترین، و آرتور اشکین با ۹۶ سال سن مسن‌ترین برنده‌های جایزه نوبل بوده‌اند. 

امسال ۳۰۱ نفر برای دریافت جایزه به بنیاد نوبل معرفی شده‌اند.  با وجود محرمانه بودن اسامی نامزدها ، هر ساله موسسه‌ها و بنیادهای علمی فهرست‌هایی طولانی از نامزدهای احتمالی منتشر می‌کنند که خود به رسانه‌ای‌تر شدن بیشتر این مراسم کمک می‌کند.

عوامل چندگانه اهمیت نوبل

از همان روز دوم ژانویه ۱۸۹۷ که وصیت‌نامه آلفرد نوبل، مخترع سوئدی دینامیت، منتشر شد، خیلی‌ها به اهمیت جوایزی که قرار بود متولد شود پی بردند. 

دو روز بعد از این تاریخ، مهم‌ترین روزنامه سوئدی آن زمان نوشت آلفرد نوبل ثروتش را که از راه اختراعش به دست آورده بود برای بنیان‌گذاری پنج جایزه پزشکی، فیزیک، شیمی، ادبیات و صلح اختصاص داد.

بعدها، آکادمی نوبل، در سال ۱۹۶۸، با توافق بانک سوئد، جایزه اقتصاد را نیز به این جوایز اضافه کرد.

اما با این‌که اهدای جوایز به دانشمندان تازگی نداشت و پیش‌تر در کشورهای مختلف نظیر بریتانیا، فرانسه و آلمان نیز سابقه داشت، جایزه نوبل از همان سال نخست، توجه‌ همه را جلب کرد. 

در اولین دوره که در سال ۱۹۰۱ برگزار شد، جوایز مهم نوبل به دانشمندان آلمانی و فرانسوی رسید و همین امر موجب شد رسانه‌ها، مقام‌ها و نخبگان این دو کشور به ستایش جوایز نوبل بپردازند. 

در آن دوره، آلمان و فرانسه از قدرت‌های بزرگ علمی و فرهنگی جهان به شمار می‌رفتند و ستایش این دو کشور به جوایز نوبل اعتبار و اهمیت و شهرت بخشید.

البته در سال‌های اول، بستگی داشت کدام کشور چه جوایزی را به دست آورد؛ مثلا آلمان که جایزه فیزیک را به دست آورده بود هیات داوران این بخش را ستایش می‌کرد، اما از اهمیت جایزه ادبیات چندان سخن نمی‌گفت. 

در فرانسه، برعکس بود. فرانسوی‌ها، که جایزه نوبل ادبیات را به دست آورده بودند، بیشتر از اهمیت این جایزه ادبی حرف می‌زدند تا دیگر جوایز. 

یا مثلا، کشوری مثل ایتالیا که تا سال ۱۹۰۶ جایزه‌ای به دست نیاورده بود، رسانه‌هایش تا آن سال تقریبا سکوت کرده بودند، انگار چنین جایزه‌ای تا آن زمان وجود نداشت.

بنابراین، با وجود این‌که آلفرد نوبل تاکید کرده بود ارزیابی‌ها و انتخاب برندگان جوایز باید فارغ از نژاد و ملیتشان باشد، عملا بعد از اعلام اسامی برندگان جوایز، «ملی‌گرایی» اولین عاملی بود که موجب به هیجان آمدن و شهرت و افتخار می‌شد. 

آثار مثبت ملی‌گرایی سبب شده بود هموطنان برندگان جوایز نوبل بیش از هر ملت دیگری احساس خوشحالی می‌کردند و آن جوایز را متعلق به خود می‌دانستند. اکنون نیز گاهی کشورها هر سال بعد از اهدای جوایز نوبل، جایزه‌هایی را که در کل به دست آورده‌اند می‌شمرند. 

دومین عاملی که اعتبار و شهرت جوایز نوبل را تثبیت کرد این بود که جوایز را کشوری اهدا می‌کند که تقریبا «بی‌‌طرف» است؛ مثلا اگر این جوایز در فرانسه یا آلمان اعلام می‌شد، ممکن بود برای رقبای این کشورها چندان پذیرفتنی نباشد.

همچنین شهرت خود آلفرد نوبل و اختراعش عامل دیگری بود که بر شهرت و اعتبار جایزه نوبل افزود، به‌طوری که دینامیت ابتدا با نام «گرد منفجره نوبل» فروخته می‌شد.

و شاید آخرین عامل شهرت و اهمیت جایزه نوبل ارزش مادی‌اش بود. از همان سال‌های نخستین، مبلغ اهدایی جایزه نوبل رقمی قابل‌توجه و تقریبا معادل بیست سال درآمد یک محقق بود. اکنون نیز هرچند از ارزش مادی این جایزه تا حدودی کاسته شده، مبلغی که به برندگان اهدا می‌شود همچنان وسوسه‌انگیز است.

قدمت نوبل، اعتباری که زمان بخشید

امروزه، عامل دیگری نیز بر دلایل اعتبار و ارزشمندی جوایز نوبل اضافه شده است: قدمت و پیشینه این جایزه.

بیش از یک قرن سابقه و گره خوردن فهرستی بلند از دانشمندان، نویسندگان، شاعران و فعالان صلح با این جایزه اعتبار آن را به‌مراتب بیش از گذشته کرده است.

البته گاهی جایزه نوبل صلح برخورد و واکنش منفی برخی حکومت‌ها را به دلایل سیاسی برمی‌انگیزد. بهترین نمونه اهدای نوبل صلح به شیرین عبادی در سال ۲۰۰۳ است که موجب شد حکومت جمهوری اسلامی ایران محدودیت‌های بیشتری علیه او اعمال کند. 

اما تقریبا در اغلب موارد، حتی دولت‌ها نیز از جوایز نوبل استقبال کرده‌اند. به‌عنوان نمونه، حکومت جمهوری خلق چین، که در برخی حوزه‌ها محدودیت‌هایی وضع کرده است، از اهدای جایزه نوبل ادبیات به مو یان، نویسنده چینی، ابراز خوشحالی کرد و به او تبریک گفت.

اهمیت و اعتبار نوبل به حدی است که کشورهای دیگر هم تلاش‌ کردند جوایزی به اهمیت جوایز نوبل بنیان نهند. 

اکنون نیز هرگاه بخواهند میزان اهمیت جایزه‌ای را در حوزه تخصصی‌اش توصیف کنند، می‌گویند مانند جایزه «نوبل» این حوزه است؛ مثل مدال فیلدز که بالاترین نشان علمی رشته ریاضیات است و آن را به نوبل ریاضیات تعبیر می‌کنند.