پس از چند سال، کتابی تازه از دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، ادیب، شاعر و پژوهشگر نامدار تاریخ و فرهنگ ایران، ازسوی نشر کارنامه به بازار کتاب عرضه شده است.

عنوان کتاب «نقش آیین‌های ایرانی در نظام خلافت اسلامی» است که  پیش از این هم با عنوان «رسوم دارالخلافه» منتشر شده بود. به نوشته آقای شفیعی در مقدمه کتاب، «به‌رغم گذشت بیش‌از ۵۰ سال، همچنان اهمیت دارد و… در مجموعه کارهای برجسته یونسکو به انگلیسی هم ترجمه شده است.» این کتاب، هم‌زمان با هفته کتاب، روز چهارشنبه، سی‌ام آبان‌ماه، در کتابخانه ملی رونمایی شد.

اصل کتاب به‌زبان عربی و اثر یکی از مورخان نامدار قرن چهارم و پنجم هجری به‌نام « هلال بن مُحَسِّنَ صابی» است که میخاییل عوّاد، مورخ معاصر عراقی، آن را تصحیح کرده و بر آن حواشی نوشته است.

کتاب نخستین‌بار در سال ۱۳۴۶ منتشر شد و آقای شفیعی کدکنی در مقدمه چاپ تازه آورده است که «وقتی در سال ۱۳۴۴ شروع به ترجمه این کتاب کردم، به‌خاطر نیاز به حق‌الترجمه آن بود. بعدها ضمن کار ترجمه، متوجه اهمیت آن شدم».

در مقدمه چاپ دوم، آقای شفیعی بر اهمیت کتاب از منظری دیگر تاکید کرده است: «دوستداران تاریخ ایران دوره اسلامی و نیز کسانی که جویای اسنادی در باب تاثیر فرهنگ ایران باستان بر شکل‌گیری نهاد خلافت در تمدن اسلامی‌‌اند، از این کتاب می‌توانند بهره‌هایی بگیرند که از کتاب‌های مشابه کمتر می‌توان به‌دست آورد.»

کتاب در کارنامه کاری دکتر شفیعی از این منظر مهم است که پس‌از نزدیک‌به پنجاه‌سال و البته با نامی متفاوت از نام اولیه، تجدید چاپ شده است. نکته جالب اینکه آقای شفیعی در مقدمه خود بر چاپ دوم آورده است: «ترجمه فارسی، کمی پس از انتشار، چندان نایاب شده بود که خودم هم نسخه‌ای از آن در اختیار نداشتم. از این روی برای تجدید چاپ آن، مجبور شدم از کتابخانه دوستی آن را به‌امانت بگیرم.»

‌آقای شفیعی در این ویرایش و چاپ تاز‌ه، چند حاشیه به متن افزوده است، ترجمه را با اصل عربی و برگردان انگلیسی آن مقابله مجدد و مواردی را اصلاح یا اضافه کرده است.

میخاییل عوّاد متنی محققانه بر زندگی ‌و آثار « هلال بن مُحَسِّنَ صابی» نوشته است که آقای شفیعی در برگردان فارسی با حذف به گفته خودش «برخی موارد زاید و مکرر» و تلخیص برخی‌ موارد دیگر،‌ آن را برای خواننده فارسی‌‌زبان که «تحمل آن بحث‌های دقیق و محققانه را درباره هلال صابی و جزئیات زندگی‌اش ندارد، به‌گونه‌ای خواندنی و سودمند» در‌آورده است.

در اهمیت مولف کتاب

آنچنان‌که در مقدمه آمده است، مولف کتاب در سال ۳۵۹ قمری متولد و بعد از ۸۹ سال زندگی، در سال ۴۴۸ قمری درگذشت. او زیر نظر جدش ابواسحاق ابراهیم صابی که متصدی دیوان انشاء دارالخلافه عباسی بود، پرورش یافت. شهرت هلال به کتاب تاریخ اوست، همان‌گونه که جدش ابراهیم، به نامه‌هایش شهرت دارد، اما او را ادیبی توانمند هم به‌شمار آورده‌اند. در کارنامه کاری او کتابی تاریخی در ۴۰ جلد آورده شده که حوادث سال‌های ۳۶۰ هجری تا ۴۴۷ هجری (یک‌سال قبل از مرگش) را شرح داده است که این کتاب، البته به‌دست نیامده و تنها نامی‌ از آن و یا گزارش‌هایی از آن در کتاب‌های دیگری آمده است.

آقای کدکنی در برگردان فارسی زندگی‌نامه، گزارشی کوتاه از ۱۰ کتاب این مورخ دوره‌های میانی خلافت عباسی را آورده است.

نثر پاکیزه و مسجع در برگردان فارسی

اهمیت کتاب علاوه‌بر دادن گزارشی دست اول از رخدادهای سده سوم خلافت اسلامی، به برگردان عالمانه دکتر شفیعی هم باز می‌گردد که به‌دلیل آشنایی دقیق با زبان مبداء (عربی) و زبان مقصد (فارسی)، نثری روان و خواندنی با عباراتی پاکیزه با نثری گاه مسجع را به خدمت گرفته است و خواننده کتاب را از لذت خواندن متنی خوش‌خوان بهره‌مند می‌سازد.

«زینهار سخنی را که می‌شنوی بازگوی مکن و رازی را که با تو در میان نهند، آشکارا مساز، چراکه گفته‌اند: پادشاه هر گناهی را جز گشودن راز و مداخله در امور شخصی خویش و یا بدگویی از دولت خود، می‌بخشاید» (ص۶۳)

«با اینکه چهره روزگار دژم است و مرکبش توسن و درهای صلاح فروبسته است و اسباب فساد به هم پیوسته، رشته‌های فرمان‌برداری گسسته و پیمان‌های پایداری محال شمرده شده.» (ص۱۴۲)

گزارشی دست اول از آیین‌های ایرانی در دربار خلفای عباسی

کتاب چنان‌که در آخرین فراز آن (ص۱۴۴) آمده، از اصل خط نویسنده به سال ۴۵۵ قمری (۷ سال بعد از مرگ هلال) نوشته شده و ازجمله نسخه‌های نزدیک به زمان فوت مولف و از این منظر، اثری قابل اعتماد است.

جدای از اهمیت نسخه‌شناسانه، اهمیت محتوایی کتاب به باور دکتر شفیعی، در این است که «گذشته از نکات تاریخی و اجتماعی،‌ گزارش بسیاری از رسم‌ها و آیین‌های ایرانی در این کتاب به‌عنوان رسوم دستگاه خلافت عباسی در بغداد آمده است که شواهد تاریخ نشان می‌دهد این رسم‌ها در ایران قدیم رواج داشته و در دوره اسلامی به مرکز خلافت بغداد راه یافته و خود را به‌گونه‌‌ای اسلامی محفوظ نگاه داشته است.»

مولف، هلال بن مُحَسِّن صابی، در مقدمه خود به اهمیت کارش اشاره می‌کند و می‌نویسد: «دیدم که بیشتر آن رسم‌ها با گذشت روزگاران از میان رفته و وضع‌ها دگرگون شده است و هیچ‌کس در هیچ دوره به گزینش اخبار آن نپرداخته است.» او سپس می‌نویسد که تمامی این اخبار را از جدش (ابراهیم بن هلال) شنیده که «در روزگار خود، هیچ همانندی نداشت و از نظر بسیاریِ دانش و‌ آگاهی از وضع اصطلاح‌هایی که نهاده شده، یگانه روزگار بود» و نیز خود را نیز صالح در روایت آنچه می‌داند که از جدش شنیده است: «و امروز در اسناد و نقل روایت از او هیچ‌کس همتای من نیست» و بیم آن داشت که «این بازمانده به آن گذشته فراموش شده بپیوندد و… اقتضا می‌کند که بدان توجه کنم و سنت‌های کهن‌سال را نشر دهم… تا کهنه و تازه و سنت و بدعت دانسته شود».

رسومی که در کتاب به آنها اشاره شده است، همانند رسوم سخن‌گفتن در دربار،‌ آیین خدمت به خلیفه، قوانین و‌ آیین‌های پرده‌داری، پیشکش‌ها برای خلیفه، آیین نگارش نامه ازجانب خلفا، خطبه بر منابر،‌ القاب و…، به تفضیل و با حکایاتی در ضمن هر بخش آمده است.

بخشی دیگر از اهمیت کتاب به هنر ناشر فارسی اثر باز‌می‌گردد که سعی کرده است با بخش‌بندی و تقسیم حواشی کتاب از متن، آن را برای خواننده دسترس‌پذیرتر کند. از این کتاب ۲۴۵ صفحه‌ای، تنها ۱۱۵ صفحه آن متن کتاب است و بقیه به مقدمه مترجم و مصحح، حواشی و تعلیقات(۴۵ صفحه)، فهرست واژه‌های پارسی متن، فهرست اصطلاحات و لغات و بعضی فواید، فهرست ابیات فارسی و عربی، مراجع و مآخذ و نمایه اختصاص دارد. این تقسیم‌بندی در چاپ تازه، محصول فکر محمد زهرایی در نشر کارنامه‌ است که به گفته آقای شفیعی کدکنی دارای «وسواسی جمال‌شناسانه است» و همین امر سبب شده است تا کتاب نزدیک‌به ۳۰ سال بعد از مقدمه مترجم بر چاپ تازه و پنج سال بعد از مرگ ناشر اثر انتشار یابد.

کتاب البته در چاپ دوم و با توجه به اشراف افزون‌تر آقای شفیعی به تاریخ و فرهنگ ایرانی و اسلامی می‌توانست مقدمه‌ای از او داشته باشد در تحلیل اوضاع و اندیشه‌های حاکمانی که در دوره مولف می‌زیسته‌اند. هرچند که خواننده می‌تواند در حواشی، دوره‌های تاریخی‌‌ای که مولف در آن می‌زیسته است را بخواند و دریابد که او از رسومات دربار چه خلفایی گزارش می‌دهد، اما بهتر بود که همان دوره‌ها با نام خلیفه عباسی آن دوره، در پیوستی جداگانه می‌آمد تا درک تاریخی بهتری از گزارش‌های کتاب به‌دست می‌آمد.

نقش آیین‌های ایرانی در نظام خلافت اسلامی(رسوم دارالخلافه)/ مولف:هلال بن مُحَسِّن صابی/تصحیح و حواشی:میخاییل عوّاد/ ترجمه و حواشی فارسی: محمدرضا شفیعی کدکنی/ نشر کارنامه/ چاپ اول از ویرایش جدید:پاییز ۱۳۹۷/ قطع وزیری،جلد سخت با روکش/قیمت: ۶۲۵۰۰ تومان/ ۲۴۵ صفحه