عراق به‌عنوان یکی از اعضای اصلی اوپک با دارا بودن منابع عظیم نفت، در پی ایفای نقش مهم‌تری در بازار جهانی نفت است. اقتصاد عراق به صادرات نفت وابسته است و صادرات نفت حدود ۹۰ درصد کل صادرات این کشور را در بر می‌گیرد. بدیهی است که هرگونه نوسان قیمت نفت تاثیر مستقیمی بر اقتصاد  این کشور خواهد گذاشت.

در ماه آوریل گذشته، وزیر نفت عراق از برنامه افزایش ظرفیت تولید نفت این کشور تا شش میلیون بشکه در روز در کوتاه‌مدت خبر داد. عراق برای افزایش ظرفیت تولید و صادرات نفت و همچنین جبران خسارات ناشی از اشغال چاه‌های نفت این کشور در زمان داعش، نیازمند سرمایه‌گذاری ۱۰۰ میلیارد دلاری است؛ در غیر این‌ صورت، نمی‌تواند به اهدافش در صنعت نفت دست یابد. 

هزینه کم استخراج نفت در عراق و تسهیل شرایط در قراردادهای نفتی جدید باعث شد شرکت‌های خارجی به سرمایه‌گذاری در میادین نفت عراق تمایل نشان دهند. با توجه به این‌که مشکلات امنیتی ناشی از وجود داعش در این کشور برطرف شده است، باید انتظار داشت که در صورت حضور شرکت‌های انرژی خارجی، ظرفیت تولید نفت این کشور در کوتاه‌مدت افزایش یابد.

طبق آمار سازمان بازار‌یابی نفت عراق، این کشور در ماه ژانویه به‌طور میانگین روزانه ۳/۳ میلیون بشکه نفت صادر کرده است. قیمت نفت صادراتی این کشور  در ماه ژانویه سال جاری ۶۰/۴۵ دلار در هر بشکه بوده و بیش از ۳ میلیون بشکه از صادرات نفت عراق از طریق بنادر شهر بصره روانه بازار جهانی شده است.

توجیه اقتصادی سرمایه‌گذاری در میادین نفت عراق و همچنین مساله کنترل منابع انرژی باعث شد تا هم صنعت انرژی عراق و هم صحنه سیاسی عراق شاهد رقابت کشورهای منطقه و همچنین قدرت‌های بزرگ جهانی باشد. در این بین، باید اشاره کرد که دولت عراق به‌دلیل فساد مالی گسترده، مشروعیت لازم را از دست داد که این امر به استعفای دولت عادل عبدالمهدی، که پیش‌تر نیز وزیر نفت عراق بود، منجر شد.

تمایل چین به حضور در میادین نفت عراق 

حضور و سرمایه‌گذاری شرکت‌های نفتی دولتی و خصوصی چین در مناطقی که این کشور از آن‌ها نفت وارد می‌کند جزو اصول سیاست ملی انرژی چین است. در این راستا، شرکت‌های انرژی چین درصددند در میادین نفت عراق حضور پررنگ‌تری داشته باشند. اوایل سال گذشته، اعلام شد که یک شرکت چینی قرارداد حفاری ۸۰ حلقه چاه نفت به ارزش ۵۴ میلیون دلار در میدان نفتی عظیم مجنون را با وزارت نفت عراق منعقد کرد. 

در این بین، شرکت‌های عراقی از برخی موسسه‌های مالی چین وام گرفته‌اند  و چین از هر پروژه‌ای که این شرکت‌ها در صنعت انرژی عراق انجام می‌دهند به‌طور غیر‌مستقیم بهره‌مند خواهد شد، از جمله قرارداد حفاری ۴۳ چاه نفت به ارزش ۲۵۵ میلیون دلار که به یک شرکت عراقی واگذار شد و این شرکت از امکانات مالی موسسه‌های مالی چین بهره گرفته است.

شرکت سی‌ان‌پی‌سی چین برای سرمایه‌گذاری در میدان نفتی عظیم قرنه‌ـ‌۱ در ۵۰ کیلومتری بصره، ابراز تمایل کرده است. شرکت‌های نفتی آمریکا هم مایل‌اند در این میدان عظیم نفتی سرمایه‌گذاری کنند. در ماه دسامبر گذشته، وزارت نفت عراق اعلام کرد که قرارداد مهندسی ۱۲۱ میلیون دلاری برای ارتقای تاسیسات استخراج گاز هنگام تولید نفت خام میدان نفتی قرنه غرب‌ـ‌۱ به شرکت مهندسی و ساخت‌وساز نفتی چین (سی‌پی‌ای‌سی‌سی) اعطا شد. این شرکت زیر‌مجموعه شرکت ملی نفت چین، سی‌ان‌پی‌سی است.

آمریکا و تداوم حضور در عراق 

کنترل منابع انرژی و مسیرهای ترانزیت انرژی همواره مورد توجه سیاستمداران آمریکایی بوده است. ادعا می‌شود که با استقلال انرژی آمریکا، این کشور تمایلی به حضور در خاورمیانه نخواهد داشت. این ادعا تا حدی می‌تواند صحیح باشد. اما آمریکا به‌هیچ‌وجه مایل نیست کنترل میادین نفت و در کل، صنعت انرژی منطقه در اختیار چین یا روسیه باشد. به این دلیل، این کشور نیروهایش را به‌راحتی از عراق خارج نخواهد کرد. البته، امکان کاهش نیروهای آمریکایی در عراق وجود دارد یا احتمال دیگر این است که آمریکا نیروهایش را به کردستان عراق منتقل می‌کند. 

در ماه مه سال گذشته، وزارت نفت عراق از احتمال امضای قراردادی ۵۳ میلیارد دلاری با دو غول نفتی آمریکا و چین خبر داد. بغداد در نظر دارد یک قرارداد نفتی ۳۰ ساله با اکسان‌موبیل و پتروچاینا، دو غول بزرگ انرژی جهان، امضا کند. عراق در ماه‌های اخیر، شاهد برپایی تظاهرات مردمی علیه حضور نیروهای خارجی در خاک این کشور بود. با توجه به تداوم بی‌ثباتی سیاسی ماه‌های اخیر در عراق، این کشور هنوز موفق به انعقاد قرارداد با این دو شرکت آمریکایی و چینی نشده است.

جنگ تجاری آمریکا و چین

جنگ تجاری آمریکا و چین فرصت مناسبی برای تداوم صادرات نفت ایران در بازار خاکستری بود و ایران توانست بخشی از سهم خویش را در بازار نفت حفظ کند.  در صورت برقراری ثبات سیاسی و تشکیل دولت جدید عراق، چین این شانس را خواهد داشت تا میزان حضورش در صنعت انرژی عراق را افزایش دهد. البته مساله مهم مشروعیت دولت جدید عراق نیز باید حل شود تا قراردادهای منعقد‌شده در آینده با مشکل روبه‌رو نشود. 

در صورت برگزاری انتخابات زود‌هنگام پارلمان عراق، ترکیب نمایندگان جدید تا حد زیادی می‌تواند در تعیین موقعیت کشورهای سرمایه‌گذار در پروژه‌های آتی انرژی این کشور موثر واقع شود. با توجه به وجود میادین نفتی عمده در بندر بصره و توان صادراتی این بندر، آمریکا مایل است حضور و نفوذ ایران در این منطقه از عراق کاهش یابد. 

شرکت‌های چینی از فناوری لازم و منابع مالی کافی برای حضور فعال‌تر در میادین نفتی عراق برخوردارند. روابط چین و عراق هم روز‌به‌روز بیشتر گسترش پیدا می‌کند. امنیت انرژی چین نقش مهمی در سیاست خارجی این کشور ایفا می‌کند، به همین دلیل انتظار می‌رود در آینده نزدیک، شاهد افزایش سطح همکاری بین این دو کشور باشیم. 

ترانزیت آزاد انرژی تضمین‌کننده تداوم رشد اقتصادی و امنیت انرژی چین است، هر‌چند در حال حاضر به‌خاطر گسترش ویروس جدید کرونا، تقاضای انرژی چین کاهش یافته است. چین نگران کنترل آمریکا و دیگر کشورها بر منابع انرژی و مسیرهای ترانزیت انرژی است و بدیهی است از تمام ابزار سیاسی و تجاری برای افزایش حضور و نفوذ سیاسی‌اش در سطح منطقه و به‌ویژه عراق بهره گیرد. 

با وجود این‌که ترامپ اعلام کرده بود نیروهای آمریکایی از سوریه و عراق خارج خواهند شد، به نظر نمی‌رسد دولت او برای خروج تمامی نیروها از این دو کشور مصمم باشد. حضور و نفوذ ایران در عراق با منافع آمریکا در منطقه همخوانی ندارد. اگر سرمایه‌گذاری چین در صنعت انرژی عراق گسترش یابد، این به معنای تاثیر‌گذاری بیشتر این کشور در سیاست خارجی عراق خواهد بود. نفوذ سیاسی ایران در عراق و افزایش سرمایه‌گذاری چین در صنعت انرژی عراق مطلوب آمریکا نیست. آمریکا مایل است شرکت‌های انرژی این کشور در میادین نفت عراق حضور داشته باشند.

به نظر می‌رسد صنعت انرژی عراق به صحنه جدید رقابت چین و آمریکا تبدیل شده است. در ماه‌های آینده، با تشکیل دولت جدید عراق، اگر مشروعیت این دولت محل سوال نباشد، باید شاهد افزایش چانه‌زنی‌ها شرکت‌های خارجی برای انعقاد قراردادهای جدید انرژی در عراق بود.