ابتلای شماری از صاحب‌منصبان و مسئولان حکومتی جمهوری اسلامی به بیماری کووید‌ـ‌۱۹ برخی از فعالان فضای مجازی فارسی‌زبان را به این جمع‌بندی رسانده که ویروس جدید کرونا ویروسی عادل است و بر اساس همین جمع‌بندی، از این عدالت نوشته‌اند؛ ویروسی که در ابتلای افراد، دارا و ندار یا خودی و غیرخودی نمی‌شناسد و در قبال همگان رفتاری یکسان و عادلانه دارد.

البته این گزاره با واکنش‌ کاربران رسانه‌های اجتماعی مواجه شد و بسیاری متفق‌القول بودند که در این به‌اصطلاح عدالت که همه در ابتلا برابرند، برخی «برابرترند» و ویروس با آن‌ها «مهربان‌تر» است.

اما آیا واقعا افراد، فارغ از سطح درآمد و شیوه زندگی‌، با تهدیدهای یکسانی مواجه‌اند؟ شانس قرارگیری آن‌ها در معرض ابتلا به این ویروس برابر است؟ پس از ابتلا، روند درمان گروه‌های گوناگون درآمدی همسان پیش می‌رود؟

به این فهرست می‌توان پرسش‌های دیگری را نیز افزود و پاسخ به این پرسش‌ها یا تلاش برای پاسخ به این پرسش‌ها در نهایت، می‌تواند حکم به عدالت ویروس جدید کرونا بدهد.

برای این راستی‌آزمایی، اجازه دهید به مهم‌ترین توصیه کارشناسان بهداشتی و صاحب‌نظران سازمان بهداشت جهانی برای جلوگیری از ابتلا به ویروس جدید کرونا رجوع کنیم.

از کجا بیاورند بخورند؟

خانه‌نشینی، قرنطینه، کاهش سطح فعالیت‌های اجتماعی و پرهیز از تماس با دیگران مهم‌ترین توصیه بهداشتی و درمانی برای مقابله با کروناست. با این کار  چرخه یافتن میزبان جدید برای ویروس گسسته و شیوع بیماری کنترل می‌شود.

اما رعایت این توصیه نیازمند آن است که افراد یا صاحب کسب‌و‌کاری باشند که به‌رغم خانه‌نشینی، درآمد و حقوقشان تداوم یابد یا پس‌انداز و اندوخته‌ای داشته باشند که بتوانند دوره موقت کاهش یا حتی صفر شدن درآمدشان را تاب آورند.

میزان تاب‌آوری با رعایت این توصیه ارتباط مستقیم دارد. با این حساب، کارگران روزمزد، کارگران فصلی و کسب‌وکارهای جزیی و خرد کمترین میزان تاب‌آوری در برابر خانه‌نشینی را دارند و بدین ترتیب، افرادی که در دهک‌های پایین درآمدی قرار دارند به‌اجبار به رعایت شرایط قرنطینه خودخواسته تن نمی‌دهند، چرا که برای کسب لقمه‌ای نان، باید هر روز سر کار و بار خود حاضر شوند و خطر آلودگی به ویروس جدید کرونا را به جان بخرند.

کارگران ساختمانی، کارگران فصلی خدماتی، دستفروشان و فروشندگان دوره‌گرد، راننده‌های تاکسی، صاحبان مغازه‌های کوچک خرده‌فروشی در زمره این گروه‌های درآمدی‌اند.

آهی در بساط نیست

دیگر توصیه بهداشتی و درمانی برای مقابله با ویروس جدید کرونا، شست‌وشوی مرتب دست با آب گرم و صابون و همچنین، استفاده از ماسک و مواد ضدعفونی‌کننده است.

رعایت این توصیه به‌معنای افزایش هزینه‌های خانوارهاست. خانوارها برای مقابله و در امان ماندن از کووید‌ـ‌۱۹، باید کالاهایی را به سبد هزینه خانوار اضافه کنند که پیش‌تر یا اصولا در این سبد نبودند یا کمتر بودند و حالا باید میزان خرید آن‌ها را افزایش دهند.

اگر خانواری تا پیش از مواجهه با این بحران، بودجه‌ای سر‌به‌سر یا حتی دخل‌و‌خرج منفی داشته باشد، به‌راحتی نمی‌تواند چنین تغییری در الگوی مصرف خود را بپذیرد.

بر اساس گزارش مرکز آمار ایران از وضعیت بودجه خانوارهای ایرانی در سال ۱۳۹۷، سهم هزینه‌های بهداشت و درمان برای خانوارهای شهری و روستایی به‌طور میانگین ۱۱ درصد بوده است، این رقم مشابه سال ۱۳۹۶ بود و تغییری نداشت.

با همه‌گیری ویروس جدید کرونا، خانوارها باید از هزینه‌های دیگر بکاهند تا سهم بزرگ‌تری برای هزینه‌های بهداشت و درمان کنار بگذارند. هزینه‌های بهداشت و درمان با استفاده بیشتر از صابون، ماسک، مواد شوینده و ضدعفونی‌کننده به‌وضوح افزایش خواهد یافت و در این میان، گروه‌های درآمدی پایین توان چنین تغییری در الگوی مصرفشان را نخواهند داشت. این گروه‌های درآمدی برای زنده ماندن و گذران زندگی، هزینه‌هایی با اولویت بالاتر دارند.

از این رو، آسیب‌پذیری آن‌ها در برابر ویروس جدید کرونا بیشتر خواهد بود.

بی‌مایه فطیر است

توصیه سوم که این روزها فراوان شنیده و تکرار می‌شود تقویت سیستم ایمنی بدن برای مقابله با بیماری است.

به‌طور معمول، افزایش ایمنی بدنی با مصرف موادی با ارزش غذایی بالاتر میسر است، مثلا افراد به‌جای استفاده از غلات، نان، ماکارونی و سیب‌زمینی، که عموما برای زودتر رسیدن به حس سیری در سبد غذایی است، میزان میوه، سبزی و مواد پروتئینی شامل انواع گوشت را در سبد غذایی‌شان افزایش دهند.

اما این تغییر الگوی مصرف برای اقشار آسیب‌پذیر و گروه‌های درآمدی پایین جامعه ناممکن یا بسیار دشوار است، به‌ویژه این‌که در هفته‌های اخیر و با توجه به شیوع بیماری، تقاضا برای این اقلام افزایش یافته و قیمت آن‌ها روند صعودی داشته است.

فراموش نکنیم که به‌طور معمول و سنتی، تورم قیمت مواد غذایی بیشترین اثر را بر گروه‌های درآمدی پایین‌تر می‌گذارد. در گروه‌های درآمدی دهک‌‌های اول، ضریب اهمیت نوسان‌های قیمت مواد خوراکی و آشامیدنی و نرخ تورم، در مقایسه با دهک‌های درآمدی بالاتر، بیشتر است.

بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، در سال گذشته، سهم هزینه‌های «خوراکی و دخانی» در سبد هزینه‌های خانوارهای شهری ایران به‌طور میانگین ۲۴ درصد بود و ۷۶ درصد باقی‌مانده به هزینه‌های «غیرخوراکی» اختصاص داشت.

در میان اقلام خوراکی و آشامیدنی، بیشترین هزینه‌ خانوارهای شهری ایران به «گوشت» اختصاص داشت که سهم آن بالغ بر ۲۱ درصد از هزینه‌ها بود.

در همین گزارش، اطلاعاتی از هزینه و درآمد خانوارهای روستایی در سال ۱۳۹۷ نیز درج شده است که بر این اساس، سهم هزینه‌های «خوراکی و دخانی» در سبد هزینه خانوارهای روستایی به‌طور میانگین ۳۷ درصد بوده و ۶۳ درصد باقی‌مانده به هزینه‌های «غیرخوراکی» اختصاص یافته است.

«آرد، رشته، غلات، نان و فرآورده‌های آن» با سهمی ۲۴ درصدی در هزینه‌های خوراکی، بزرگ‌ترین بخش هزینه‌های خوراکی و دخانی خانوار روستایی بود و گوشت در سبد هزینه خانوارهای روستایی، همچون خانوارهای شهری، سهمی ۲۱ درصدی داشت.

بنابراین، گروه‌های درآمدی پایین نه تنها توان تهیه اقلامی با ارزش غذایی بالاتر را ندارند، بلکه به‌دلیل الگوی مصرف و شیوه تغذیه پیشین خود، با توان و ایمنی کمتر و بی‌دفاع‌تر از گروه‌های درآمدی بالاتر در معرض ویروس جدید کرونا قرار دارند.

کرونا هم فقیر و غنی دارد

در تمام این موارد روشن است که دهک‌ها و گروه‌های درآمدی پایین در مواجهه با کرونا آسیب‌پذیرترند، خطر ابتلایشان بیشتر است و در صورت ابتلا، توان کمتری برای درمان و بهبود دارند.

بسیاری از مبتلایان به کرونا در این گروه درآمدی از هراس از دست دادن کار و درآمد، به پنهان‌کاری رو می‌آورند تا بتوانند به کار روزمره‌شان ادامه دهند. در این وضعیت، هم بیماری را به دیگران انتقال می‌دهند و هم با تاخیر در درمان، رنج پیشرفت بیماری را نیز به جان می‌خرند که روند درمان و بهبود را دشوارتر می‌کند.

چتر حمایتی بیمه‌ها در ایران چنان نیست که افراد با خیالی آسوده، تامین بخشی از نیازهای خود را به سازمان‌های حمایتی همچون تامین اجتماعی یا صندوق‌های حمایتی واگذار و خانه‌نشینی پیشه کنند.

سازمان‌های حمایتی دیگر، همچون کمیته امداد و سازمان بهزیستی، نیز توان محدودی دارند و اگر هنر کنند، افراد تحت پوشش خود را حمایت می‌کنند.

انجمن‌های صنفی، سندیکاهای کارگری و گروه‌های فعال جامعه مدنی، از جمله سمن‌هایی که می‌توانستند در این روزها به یاری گروه‌های صنفی بیایند، در سال‌های گذشته، محدود یا سرکوب شده‌اند و بسیاری از آن‌ها به تعطیلی کشانده شده‌‌اند.

در چنین شرایطی، گروه‌ها و دهک‌های درآمدی پایین کم‌توان، بی‌پناه و بی‌دفاع ناعادلانه در برابر عدالت ویروس جدید کرونا قرار می‌گیرند و این عدالت احتمالا از میان آن‌ها قربانیان بیشتری می‌گیرد، گیرم که تصاویر و نامشان در خبرها نباشد.