سال ۱۳۹۷ در حالی به پایان رسید که صنعت نفت ایران پس از انقلاب یکی از سخت‌ترین سال‌های خود را سپری کرد. اردیبهشت گذشته با خروج آمریکا از برجام مشتریان عمده نفت ایران اقدام به کاهش واردات نفت از این کشور کردند تا اینکه روز ۱۳ آبان با شروع رسمی تحریم‌ها، صادرات و تولید نفت ایران به تدریج کاهش یافت.

هم‌زمان برخی کشورهای عضو و غیر عضو اوپک نیز با عرضه نفت بیشتر سعی کردند با اختصاص سهم ایران در بازار نفت به خود، کاری کنند که کمبود نفت در بازار احساس نشود  و قیمت آن افزایش نیاید.

با این حال معافیت شش ماهه آمریکا به خریداران عمده نفت ایران این امکان را برای ایران فراهم آورد تا بتواند بخشی از سهم خویش را در بازار منطقه‌ای و جهانی نفت حفظ کند.

در بودجه امسال، میزان فروش نفت ایران یک میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه در روز و با قیمت بشکه‌ای ۵۴ دلار پیش‌بینی شده است. بر این اساس باید روزی ۸۱ میلیون دلار  و سالی ۲۹/۵ میلیارد دلار از فروش نفت عاید ایران شود.

در بودجه سال گذشته، میزان صادرات بیش از دو میلیون بشکه نفت خام و میعانات گازی با قیمت متوسط ۵۵ دلار پیش‌بینی شده بود. اما با اجرایی شدن تحریم‌های آمریکا، برنامه ایران برای صادرات این مقدار نفت خام و میعانات گازی میسر نشد.

اگر ایران نتواند روزانه یک میلیون و  ۵۰۰ هزار بشکه نفت صادر کند، این به آن معنا خواهد بود که دولت با کسری بودجه، کاهش رشد اقتصادی و افزایش نرخ ارز و تورم روبه‌رو است.

مطابق آمار بانک مرکزی، میزان صادرات نفت خام در فصل بهار سال‌  ۱۳۹۷ حدود دو میلیون و ۳۹۰ هزار بشکه در روز بوده است و در مرداد و سه ماه پس خروج آمریکا از برجام صادرات نفت به کمتر از دو  میلیون و ۱۰۰ بشکه در روز رسید. آمارهای رسمی اوپک حاکی از آن است که طی ماه‌های می تا سپتامبر ( اردیبهشت تا شهریور ۱۳۹۷)  تولید نفت ایران به طور متوسط ۳۷۰ هزار بشکه در روز افت تولید داشته است.

تولید روزانه نفت ایران در سپتامبر نیز سه میلیون و ۴۵۰ هزار بشکه بود. بر اساس آمار، میزان صادرات نفت خام ایران در نخستین روزهای اکتبر مجددا کاهش یافته است. خبرگزاری رویترز میانگین صادرات روزانه نفت ایران در اکتبر (آبان) را به طور متوسط یک میلیون و ۳۳۰ هزار بشکه اعلام کرده بود.

در آذر تولید نفت ایران به حدود دو میلیون و ۸۰۰ هزار  بشکه و در دی ماه، به دو میلیون و ۷۵۴ هزار بشکه در روز رسیده بود. بر اساس آخرین آمار خبرگزاری رویترز ، در فوریه ایران به طور متوسط  روزی یک میلیون و ۳۰۰ هزار بشکه نفت صادر کرده است. بر این اساس در مارس میزان صادرات نفت ایران در برخی از روزها حتی به کمتر از یک میلیون بشکه کاهش یافته است.

بیژن زنگنه وزیر نفت، بارها اعلام کرده است که ایران برای نفت خام خود مشتریان جدیدی یافته  است و روش‌های جدیدی برای فروش آن یافته که مایل نیست آنها را علنی بیان کند تا نه تنها مشتریان جدید را از دست ندهد و بلکه با افشای روش‌های نوین فروش نفت، مشکلی برای خریداران جدید نفت ایران ایجاد نشود و  خللی در روند صادرات آن به وجود نیاید.

ذخیره کردن نفت در تانکرها و نفت‌کش‌های غول‌پیکر یکی از روش‌هایی است که ایران برای حفظ سهم خویش در بازار به کار می‌گیرد. در زمان تحریم قبلی، ایران ۳۰ میلیون بشکه در نفت‌کش‌ها در خلیج فارس ذخیره کرده بود.

بورس انرژی

آبان سال گذشته، ایران بورس انرژی را با هدف مشارکت بخش خصوصی در فروش نفت، افزایش صادرات آن و  همچنین دور زدن بخشی از تحریم‌ها دوباره راه‌اندازی کرد. در دوران تحریم‌های قبلی هم ایران از این روش استفاده کرده بود ولی مساله مهم‌تر رانت‌خواری برخی گروه‌ها و افراد از بورس و عدم برگشت پول نفت فروخته شده از سوی بخش خصوصی به خزانه بود.

تاکنون هفت بار نفت خام در بورس انرژی عرضه شده اما مبادلات در بورس به اندازه مورد انتظار موفق نبوده‌اند و نتوانسته‌اند صادرات نفت ایران را افزایش دهند. با تداوم این روند نمی‌توان انتظار داشت بورس انرژی تاثیر بسیار مثبتی بر صادرات نفت ایران داشته باشد.

با توجه به نزدیک شدن اردیبهشت و اتمام معافیت شش ماهه آمریکا به خریداران عمده نفت ایران، صنعت نفت این کشور باید منتظر فشار بیشتری باشد و شواهد نشان می‌دهد دولت آمریکا تمایلی به تمدید این معافیت ندارد و کشورهای عمده واردکننده نفت ایران نیز به تدریج اقدام به کاهش واردات نفت کرده‌اند.

هدف نهایی تحریم آمریکا به صفر رساندن صادرات نفت ایران است اما ایران می‌تواند با استفاده از تانکرهایی که بدون رادار در دریاها حرکت می‌کنند و کشتی‌هایی که با بارنامه‌های جعلی در دریاها تردد می‌کنند، تا حدی سهم خویش را در بازار حفظ نماید اما مساله مهم دیگر این است که پول نفت فروخته شده چگونه به ایران منتقل خواهد شد؟

برایان هوک، نماینده ویژه دولت آمریکا در امور ایران، بارها از عدم تمایل آمریکا به تمدید معافیت‌ خریداران نفت ایران تمدید سخن گفته و انتظار می‌رود صادرات نفت بعد از ماه می كمتر شود.

البته باید دید اوپک در اجلاس آتی خویش در مورد افزایش یا کاهش تولید چه تصمیمی خواهد گرفت. پیش‌بینی می‌شود  اوپک تا وقتی به صورت واقعی از کاهش عرضه نفت ایران و یا ونزوئلا در بازار جهانی اطمینان پیدا نكند، میزان تولید خود را (مانند گذشته) صرفا بر اساس انتظار بازار افزایش ندهد.

چین و هند به عنوان مهم‌ترین واردکنندگان نفت ایران اگر بتوانند آلترناتیوی برای آن پیدا کنند، شرایط برای نفت ایران در بازار آسیا در سال جدید آسان نخواهد بود و عدم تمدید معافیت برای کره جنوبی که بیش از ۴۰ درصد میعانات گازی خویش را از ایران وارد می‌کند نیز می‌تواند تولید عمده چند فاز پارس جنوبی را که میعانات گازی است، با مشکل مواجه سازد.

در صورت عدم تمدید معافیت برای خریداران عمده نفت ایران انتظار می‌رود صادرات نفت این کشور به زیر یک میلیون و تا رقم ۷۰۰  هزار بشکه نیز برسد و این خبر خوبی برای صنعت نفت و اقتصاد ایران نخواهد بود.