فراگیر شدن شیوع ویروس جدید کرونا در سطح جهان، معادلات تازه‌ای را روی میز مذاکرات نفتی دنیا آورد که حاصل آن، قدرت‌نمایی بازیگران جدید در بازار این کالای استراتژیک و تضعیف هژمونی تولیدکنندگان سنتی نفت بود.

نقش روسیه در شکست مذاکرات اوپک و اوپک پلاس برای کاهش سقف عرضه نفت به بازار، نشان داد که دیگر دوران یکه‌تازی تولیدکنندگان قدیمی منطقه غرب آسیا در مدیریت یک‌جانبه بازار جهانی نفت به سر آمده است. اما آنچه در جریان این مذاکرات خودنمایی می‌کرد حضور نمایشی ایران میان همان جمع سنتی تولیدکنندگان اوپک بود. ایران که روزی به‌واسطه سهم به‌نسبت بالای خود در تولید و فروش نفت جهان، کرسی مهمی در میان اعضای اوپک داشت، با کاهش شدید صادرات نفتش، در اجلاس‌های اخیر این سازمان فرامنطقه‌ای تنها جایگاه معافیتش از تصمیم‌های اوپک برای تغییر سقف تولید و عرضه نفت را حفظ کرد و نقشی در معادلات نفتی نداشت. 

پس از آن‌که ایالات متحده آمریکا با خروج از برجام در سال ۱۳۹۷، تحریم‌های فروش نفت ایران را کلید زد و به دنبال آن، معافیت شش ماهه هشت کشور خریدار نفت ایران را تمدید نکرد، مقام‌های این کشور اعلام کردند برای فشار به جمهوری اسلامی، فروش نفت ایران را به صفر می‌رسانند. تقریبا همین هم شد. با پایان معافیت‌ها، مشتری‌های سنتی از جمله هند، کره جنوبی، ژاپن و چین یک به یک خرید نفت از ایران (از مسیرهای قانونی) را متوقف کردند و سراغ فروشندگان دیگر رفتند.

در حالی‌که مقام‌های جمهوری اسلامی ایران در سخنرانی‌ها همچنان مذاکره با آمریکا را رد می‌کنند، این گمانه‌زنی وجود دارد که تداوم فشارهای اقتصادی ناشی از تحریم‌ها ایران را پای میز مذاکره بازمی‌گرداند. اما این سوال مطرح است که اگر در سال جاری میلادی مذاکراتی میان دو کشور صورت بگیرد و به تبع آن، آمریکا تحریم فروش نفت ایران را بردارد، آیا ایران می‌تواند بازارهای از‌دست‌رفته‌اش را بازیابد؟ این سوالی است که چند ماه قبل، بیژن نامدار زنگنه، وزیر نفت ایران، به آن پاسخ مثبت داد و مدت زمان بازیابی بازارهای سنتی فروش نفت را کوتاه‌مدت عنوان کرد. اما آیا به‌واقع چنین است؟

فروش رسمی و غیررسمی، رقمی نزدیک به هیچ

در سال ۲۰۱۷، ایران روزانه بالغ بر ۳/۸ میلیون بشکه نفت خام تولید می‌کرد. بر‌اساس گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا، صادرات نفت ایران در این سال به‌طور میانگین روزانه ۲/۵ میلیون بشکه بود که این میزان نسبت به سال پیش از آن، ۲۰۰ هزار بشکه بیشتر شده بود.

با دستور دونالد ترامپ مبنی بر خروج آمریکا از برجام در ماه مه ۲۰۱۸، روند کاهش صادرات نفت ایران کم‌کم آغاز شد و با اعمال تحریم‌های نفتی آمریکا، از ۲/۵ میلیون به یک میلیون بشکه در دسامبر ۲۰۱۸ رسید. کاهش فروش نفت ایران از ماه مه ۲۰۱۹ (اردیبهشت ۱۳۹۸) که معافیت‌ها به پایان رسید، شدت بیشتری گرفت.

با ممنوعیت فروش نفت، چین با وجود تحریم‌ها، اصلی‌ترین مشتری نفت ایران باقی ماند که البته میزان واردات نفت این کشور از جمهوری اسلامی با گذشته قابل مقایسه نیست. ایران در سال ۲۰۱۷، روزانه بالغ بر ۶۰۰ هزار بشکه نفت به چین صادر می‌کرد که براساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، این رقم در ماه‌های اوت، سپتامبر و اکتبر ۲۰۱۹ به‌ترتیب به ۱۸۵، ۱۳۱ و ۱۲۵ هزار بشکه در روز رسید. اما هفته‌نامه میس در نوامبر ۲۰۱۹، با اشاره به کاهش فروش نفت ایران به چین با وجود تحریم‌ها، نوشت: «حجم صادرات فعلی ایران به چین با حجم صادرات سوریه و مالزی ترکیب شده است.» در واقع، جمهوری اسلامی برای دور زدن تحریم آمریکا، بخشی از نفتش را از طریق سوریه و مالزی به کشورهایی مانند چین صادر کرده است. 

در همین حال، یک منبع آگاه در شرکت ملی نفت ایران نیز گفته است که در سال ۹۸، پس از تحریم نفت و توقف معافیت‌ها، بخشی از نفت ایران به عراق و روسیه ارسال می‌شد و این کشورها پس از کسر پنج دلار بابت هر بشکه، نفت ایران را به فروش می‌رساندند.

هرچند جمهوری اسلامی از انتشار آمار فروش رسمی و غیررسمی نفت در سال ۹۸ خودداری کرد، در پاییز گذشته، محمدباقر نوبخت، رییس سازمان برنامه و بودجه، در مصاحبه‌ای، مجموع فروش نفت پس از توقف معافیت‌ها را حدود ۳۰۰ هزار بشکه در روز عنوان کرد. 

اما مساله مهم‌تر آن‌جاست که هم‌زمان با تحریم فروش نفت، رقبای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای بلافاصله نفت خود را وارد بازارهای قبلی ایران کردند که نتیجه آن افزایش سهم عراق، عربستان سعودی و روسیه در کره جنوبی، هند، ژاپن و چین بوده است. در عین حال، آمریکا به‌عنوان یکی از بازیگران جدید بازار نفت جهان نیز از سال ۲۰۱۹ اقدام به انعقاد قراردادهای فروش نفت شیل به بزرگ‌ترین واردکنندگان آسیایی کرد. 

نفت ایران در سایه رقبا

کره جنوبی پنجمین واردکننده نفت جهان است و در سال‌های اخیر، ایران همواره در جایگاه دوم یا سوم فروش نفت به این کشور قرار داشته است. براساس آمار گمرک این کشور، پس از توقف واردات نفت کره جنوبی از ایران در ژانویه ۲۰۱۹، فروش نفت آمریکا به این کشور با رشد ۵۳/۳ درصدی همراه بوده است. براساس همین آمار، ایالات متحده آمریکا از ماه ژانویه، پس از عربستان سعودی، در جایگاه دومین صادرکننده نفت به کره جنوبی قرار گرفته است.

ایران در سال‌های متمادی، همواره در فهرست سه یا چهار صادرکننده بزرگ نفت به هند قرار داشت تا این‌که در سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶، این میزان به‌مراتب افزایش یافت و ایران در جایگاه دومین صادرکننده نفت به هند قرار گرفت. هند در سال ۲۰۱۶، روزانه بالغ بر ۵۴۰ هزار بشکه نفت از ایران خریداری می‌کرد. روند واردات نفت این کشور از جمهوری اسلامی از سال ۲۰۱۸، با اعمال تحریم‌ها، کاهش یافت تا این‌که پس از توقف معافیت خرید نفت در سال گذشته میلادی، خرید هندی‌ها از ایران متوقف شد. این مساله فرصتی برای عراق فراهم کرد که به‌عنوان دومین صادرکننده نفت به این کشور، میزان فروش خود به هند را افزایش دهد که بر‌اساس آمار منتشر‌شده از گمرک هند، این کشور از اواخر سال گذشته میلادی، روزانه ۱/۳۲ میلیون بشکه نفت از عراق خریداری کرده است. در عین حال، مسکو نیز به دنبال کسب سهم از بازار هند است و در سال ۲۰۱۸، قراردادهای جدیدی با این کشور به امضا رساند. در شهریور‌ماه سال ۱۳۹۸، رویترز به نقل از وزیر نفت هند نوشت که این کشور به دنبال افزایش واردات نفت از روسیه است.

ژاپن نیز، از دیگر بازارهای سنتی صادرات نفت ایران، پس از اعمال تحریم‌های ایالات متحده آمریکا، از سپتامبر سال گذشته، وارداتش از جمهوری اسلامی را متوقف کرد. همان زمان رویترز به نقل از تاکاشی تسوکیوکا، رییس انجمن نفت ژاپن، نوشت عربستان سعودی، کویت و عراق تامین‌کنندگان جایگزین نفت ایران خواهند بود. هم‌زمان نیز آمریکا صدور محموله‌های نفتی‌اش به ژاپن را افزایش داد، به طوری‌که در سپتامبر ۲۰۱۹، بیش از ۱۳۴ هزار بشکه نفت آمریکا به این کشور آسیایی صادر شد.

چین نیز، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین بازارهای سنتی فروش نفت ایران، با وجود تلاش‌ها برای تداوم فروش غیررسمی نفت ایران، از فشارهای ناشی از تحریم‌های آمریکا در امان نماند و سهم ایران از بازار نفت این کشور را به رقبا سپرد. پیش از پایان معافیت‌ها، بر‌اساس گزارش اداره گمرک چین، ایران در فوریه ۲۰۱۹، روزانه بیش از ۵۱۲ هزار بشکه نفت به چین می‌فروخت که این آمار در آخرین گزارش‌های گمرک این کشور، در اواخر سال ۲۰۱۹، به کمتر از ۱۲۰ هزار بشکه رسید. در همین زمان، نه تنها عربستان سعودی، عراق و روسیه که برزیل و آمریکا نیز به‌دنبال افزایش سهم خود از بازار چین برآمدند.

 آمارهای گمرکی حاکی از آن است که در سال ۲۰۱۹، واردات نفت چین از عربستان سعودی ۴۷ درصد نسبت به سال پیش از آن افزایش یافت و به حدود ۱/۶۷ میلیون بشکه در روز رسید. در عین حال، روسیه نیز در نیمه نخست سال ۲۰۱۹، میزان صادرات نفتش به چین را حدود ۴۳ درصد افزایش داد. عراق هم که از سال ۲۰۱۸ و پس از اولین مرحله تحریم نفتی ایران، فروش نفت به چین را حدود ۶۰ درصد افزایش داده بود، بارها بر سیاستش برای تداوم فروش نفت به چین تاکید کرد.

بر‌اساس برآوردها، هم‌زمان با کاهش سهم ایران از بازارهای سنتی و بزرگ فروش نفت، سایر رقبا درصدد افزایش سهمشان از همان بازارها برآمدند. قطعا وجود فروشندگان کم‌ریسک یکی از نکات حائز اهمیت برای خریداران این کالای استراتژیک است؛ خریداران نفت ترجیح می‌دهند به‌رغم ملاحظات سیاسی، نفت خود را از منبعی تامین کنند که نسبت به تداوم فروش آن اطمینان بیشتری دارند. در همین حال، ایران حتی در صورت حذف تحریم‌ها و بازگشت به جمع فروشندگان منطقه‌ای نفت، با بازاری اشباع‌شده روبه‌رو خواهد بود که علاوه بر رقبای منطقه‌ای و قدیمی، باید با بازیگران جدیدتری همچون آمریکا نیز به رقابت بپردازد. 

اما نکته مهم‌تر این است که در حال حاضر، به‌دلیل سقوط قیمت نفت در اثر شیوع کرونا، وارد‌کنندگان بزرگ نفت جهان و بازارهای هدف صادرات نفت ایران از جمله چین، هند، کره جنوبی و ژاپن، با پر کردن ذخایر استراتژیک خود، عملا رقابت را برای بازگشت فروشنده‌ای جدید سخت‌تر کرده‌اند. در این بازار، حتی فروشندگان پرقدرت‌تری همچون عربستان سعودی، آمریکا و روسیه نیز به‌دلیل کاهش تقاضا (حتی در میان‌مدت) در رقابتی سخت دست‌و‌پنجه نرم خواهند کرد. بر این اساس، حتی اگر شیوع کرونا روندی کند بگیرد و در سال جاری متوقف شود و قیمت نفت که با سقوط‌های پی‌در‌پی، تولیدکنندگان را در معرض بحران قرار داده است، افزایش یابد، باز هم ایران به‌راحتی امکان بازگشت به بازار نفت را نخواهد داشت. بحران کسری بودجه عربستان سعودی و عراق از یک سو و تبعات فروش نفت ارزان برای روسیه و دیگر صادرکنندگان مساله‌ای است که در کوتاه‌مدت حل نمی‌شود و تبعات آن برای این کشورها دست‌کم تا دو سال آینده ادامه خواهد داشت که این به‌معنای رقابتی تنگاتنگ برای حفظ بازار فروش نفت خواهد بود، بازاری که حالا ایران نه از آن سهمی دارد و نه قدرتی برای رقابت در آن.