این روزها، سیل در استان‌های مختلف ایران خسارات جانی و مالی فراوانی بر جای گذاشته است. مسئولان ستاد بحران ایران پس از بررسی‌های اولیه، خسارت سیل به بخش‌‌های کشاورزی، زیرساخت‌ها، املاک و کسب‌و‌کارها را حدود ۱۲ هزار میلیارد تومان برآورد کرده‌اند.

نحوه کمک‌رسانی و مدیریت بحران نیز با انتقادهای فراوانی رو‌به‌رو بوده است و تجربه بلایای طبیعی قبلی نیز نشان می‌دهد در بازسازی و جبران خسارات آسیب‌دیدگان نیز کاستی‌های فراوانی وجود دارد. نگاهی به تجربه جهانی و دانش اندوخته بشر در این حوزه نشان می‌دهد با وجود اجتناب‌ناپذیری بلایای طبیعی، می‌توان خسارات آن‌ها را به حداقل رساند.

سابقه بلایای طبیعی و مدیریت آن در ایران

بر اساس اطلاعات ارائه‌شده از سوی مسئولان سازمان مدیریت بحران، ایران از نظر بلایای طبیعی، رتبه چهارم را بین ۱۰ کشور پرخطر دنیا دارد.

بر اساس همین اطلاعات، حدود ۷۵ درصد از مراکز جمعیتی کشور در معرض خطر سیل و بیش از ۸۰ درصد مساحت کشور در معرض سایر بلایای طبیعی مانند زلزله است. صندوق بین‌المللی پول نیز بر اساس اطلاعات ارائه‌شده در پایگاه داده‌های رخدادهای اضطراری، ایران را جزو کشورهایی دسته‌بندی می‌کند که در فاصله سال‌های ۱۹۵۰ تا ۲۰۱۵ حداقل یک فاجعه طبیعی به بزرگی بیش از ۵ درصد اقتصاد آن کشور را تجربه کرده‌اند.

در سه دهه اخیر، دو زلزله رودبار و بم، خسارات جانی و مالی زیادی به بار آورد و علاوه بر آثار روانی و اجتماعی، آثار اقتصادی آن کماکان در این مناطق دیده می‌شود.

بر اساس برآوردهای کارشناسی، زلزله رودبار بیش از ۱۶۴ میلیارد تومان خسارت بر جا گذاشت که بیش از ۷۵ درصد آن در بخش مسکن و زیرساخت بود. مقایسه این میزان خسارت با اندازه اقتصاد ایران و بودجه کل کشور نشان می‌دهد این رقم بیش از ۱/۱ درصد کل تولید ناخالص داخلی و حدود ۱۲/۵ درصد کل بودجه سالانه ایران در سال ۱۳۶۹ بود.

خسارات زلزله بم نیز بیش از ۶۴۵ میلیارد تومان برآورد شده است که بیش از ۶/۶ درصد رقم کل بودجه ایران در سال ۱۳۸۲ بود. شاید به همین دلیل، پس از زلزله بم، تصمیم گرفته شد سازمانی با نام مدیریت بحران در زیرمجموعه وزارت کشور ایجاد شود؛ هرچند در عمل، این سازمان در مقابله با فجایع طبیعی عملکرد چندان مثبتی نداشته است.

براساس قانون برنامه‌ و‌ بودجه کشور، ۵ درصد از بودجه کشور باید برای برنامه‌های پیشگیرانه و آمادگی و مقابله با بحران، در اختیار سازمان مدیریت بحران کشور قرار بگیرد، که از این میزان ۳ درصد مربوط به پیشگیری و ۲ درصد برای مقابله است. اما نگاهی به لایحه بودجه ۹۸ نشان می‌دهد سهم سازمان مدیریت بحران کمتر از  ۱۳ میلیارد تومان، یعنی ۷ ده‌هزارم درصد بودجه کل کشور و کمتر از ۳ هزارم درصد کل بودجه عمومی دولت است، که بخش عمده آن هم صرف هزینه‌های جاری مانند پرداخت حقوق و دستمزد کارکنان می‌شود.

سازماندهی نامناسب و بودجه ناکافی مدیریت بحران در ایران باعث شده است تا در حوادثی مانند زلزله کرمانشاه، که ابعاد آن از زلزله‌های سال‌های قبل به‌مراتب کوچک‌تر بود، یا سیل اخیر، در هر سه مرحله پیشگیری و آمادگی، مدیریت در حین وقوع و جبران خسارات و بازسازی کاستی‌های زیادی دیده شود.

تجربه جهانی مدیریت بحران‌های ناشی از بلایای طبیعی

شاید خلاصه آنچه سازمان‌های بین‌المللی و نهادهای مرتبط با حوزه بلایای طبیعی در دنیا بر آن تاکید می‌کنند را بتوان در این مثل قدیمی ایرانی دید که «علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد». در سال ۲۰۱۵ و در جریان برگزاری سومین کنفرانس جهانی کاهش بلایا، اغلب کشورهای جهان توافق کردند در مواجهه با مساله بلایای طبیعی، رویکرد مدیریت ریسک یا مدیریت کاهش خطرپذیری را جایگزین رویکردهای سنتی مدیریت بحران و فعالیت پس از وقوع حوادث نمایند.

یک پژوهش دانشگاهی در آمریکا نشان می‌دهد یک دلار سرمایه‌گذاری در پیشگیری و آمادگی در حوزه بلایای طبیعی باعث کاهش ۱۵ دلاری خسارات ناشی از آن خواهد شد.

شاید به همین دلیل در سال‌های اخیر، بسیاری از کشورهای پرخطر دنیا در حوزه بلایای طبیعی، از سازمان‌های بیمه‌ای، بودجه‌های احتیاطی و حتی صندوق‌های ملی بلایای طبیعی برای مدیریت خطرات احتمالی بلایای طبیعی استفاده کرده‌اند و مواردی مانند استانداردهای ساخت‌و‌ساز ضد‌زلزله، محدودیت‌های ساخت‌و‌ساز در حوزه‌های پرخطر، بیمه‌های اجباری در برابر بلایای طبیعی و حتی مشوق‌های مالی مانند اعطای یارانه برای استحکام و مقاوم‌سازی بناها را در دستور کار قرار داده‌اند.

نتیجه‌گیری

آمارهای سازمان ملل حاکی از آن است که سوانح طبیعی در ۱۵ سال اخیر، حدود یک ‌میلیون کشته و ۲/۵ تریلیون دلار خسارت‌ اقتصادی بر‌ جا گذاشته است. نکته اما این‌جاست که بر اساس همین گزارش‌ها، ۹۰ درصد تلفات انسانی و ۶۰ درصد خسارت‌های مالی در کشورهای توسعه‌‌نیافته و در حال توسعه بوده است.

رقم برآورد اولیه ۱۲ هزار میلیارد تومانی خسارات اقتصادی سیل اخیر بیش از ۰/۷ درصد کل بودجه کشور و ۱۸ درصد بودجه عمرانی است. جدا از نحوه تامین این بودجه در شرایط اقتصادی نامساعد ایران در سال ۱۳۹۸، مساله اصلی در کوتاه‌مدت کارایی و شفافیت در تخصیص آن به بازسازی و جبران خسارات است. در میان‌مدت و بلندمدت نیز اصلاح ساختار مدیریت بحران در ایران و استفاده از تجربه‌های بین‌المللی در این حوزه اجتناب‌ناپذیر است.