نوزدهم بهمن روزی بود که همافران نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی، ملبس به یونیفرم افسران این نیرو و با ادعای نمایندگی تمامی پرسنل این یگان، به‌طور رسمی حمایت خود را از انقلاب اسلامی به رهبری آیت‌الله خمینی اعلام کردند. از آن پس، این روز به‌عنوان روز نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نهاجا) انتخاب شد.

در ۱۹ بهمن ۱۳۹۸، علی خامنه‌ای برای پرسنل نیروی هوایی ارتش سخنرانی کرد و مدعی شد که این نیرو توانمندتر از گذشته است. به این مناسبت مقاله‌ای تهیه شده است تا مقایسه‌ای اجمالی میان استعداد رزمی پایگاه‌های شکاری نیروی هوایی شاهنشاهی در بهمن ۱۳۵۷ و نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی در بهمن ۱۳۹۸ ارائه دهد. ذکر این نکته لازم است که در این مقاله مقایسه‌ای میان سایر یگان‌ها، از جمله گردان‌های ترابری، سوخت‌رسان و غیره، صورت نگرفته است.

پیش از انقلاب، به‌علت تعداد بالای جنگنده‌های در خدمت گردان‌های شکاری، پایگاه‌های شکاری فقط می‌توانستند نیمی از آن‌ها را در پناهگاه‌های بتنی نگه دارند و سایرین به این شکل در رمپ‌های پروازی پارک بودند. در این تصویر، ده‌ها فروند جنگنده اف‌ـ‌۵ ایی گردان‌های ۴۱ و ۴۲ شکاری تاکتیکی در رمپ اصلی پایگاه دوم شکاری تاکتیکی «وحدتی» دزفول در سال ۱۳۵۵ دیده می‌شوند. در حال حاضر، به‌علت کمبود جنگنده، نه تنها این رمپ خالی است، بلکه بسیاری از پناهگاه‌های جنگنده این پایگاه و پایگاه‌های دیگر خالی از جنگنده‌اند.

سخنان علی خامنه‌ای در چهل‌و‌یکمین سالگرد دیدار همافران نیروی هوایی با آیت‌الله خمینی

علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، در مراسمی در روز ۱۹ بهمن ۱۳۹۸، برای گروهی از فرماندهان و پرسنل نیروی هوایی سخنرانی کرد. او در این سخنرانی مدعی شد که پیش از انقلاب، نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی ایران فاقد توانایی تعمیر هواپیماهایش بوده است.

این ادعا در حالی است که از سال‌های پیش از جنگ جهانی دوم، تعمیر و نگهداری هواپیماهای نیروی هوایی ارتش کاملا بومی و در داخل کشور انجام می‌شد و در کنار انجام تعمیرات رده میدانی و سازمانی در نیروی هوایی ارتش، از سال ۱۳۵۰، امکان تعمیر اساسی یا رده دپویی آن‌ها در شرکت صنایع هوایی ایران وجود داشته است و اگر چنین نبود، نیروی هوایی ارتش در جریان عملیات البرز در دومین روز از جنگ ایران و عراق، توانایی به پرواز درآوردن ۱۴۰ فروند جنگنده را نداشت.

علی خامنه‌ای در سخنرانی‌اش مدعی شد که نیروی هوایی ارتش امروز قادر به ساخت جنگنده‌ها از صفر تا صد است و به جنگنده کوثر اشاره کرد، جنگنده‌ای که سال گذشته از آن رونمایی شد و تشابه صد درصدی‌اش به جنگنده آمریکایی نورثروپ اف‌ـ‌۵‌اف تایگر ۲ (Northrop F-5F Tiger II) نشان‌دهنده آن بود که این جنگنده فاقد طراحی بومی در ایران و بسیاری از قطعاتش ساخت آمریکاست. جنگنده کوثری که خامنه‌ای از آن به‌عنوان دستاورد نیروی هوایی ارتش در ساخت جنگنده‌ها پس از انقلاب نام می‌برد یک فروند جنگنده اف‌ـ‌۵‌اف است که بال‌ها، بدنه و بسیاری از قطعات آن پس از حدود ۱۰ سال تلاش، در صنایع اوج نیروی هوایی ارتش ساخته و در نهایت، در شرکت هسا مونتاژ شده و با کمک شرکت صنایع الکترونیک ایران و اصفهان، به ابزارهای دقیق و نمایشگرهای دیجیتال مجهز شده است، اما هنوز بسیاری از قطعاتش، از جمله موتورهایش، ساخت آمریکاست.

نیروی هوایی ارتش در حال حاضر، ۶۱ فروند اف‌ـ‌۵ تایگر ۲ (F-5 Tiger II) در خدمت دارد که از این تعداد، ۱۴ فروند، مانند هواپیمایی که در تصویر می‌بینید، از نوع دو‌کابین آموزشی‌اند. شرکت هواپیماسازی ایران (هسا) با ارتقای این ناوگان به سطح جنگنده کوثر، مدعی ساخت و طراحی جنگنده جدید در ایران است.

رهبر جمهوری اسلامی مدعی شد که نیروی هوایی ارتش ایران در سال‌های پس از انقلاب، به یک نیروی توانمند با قابلیت ساخت بومی قطعات هواپیماهای جنگنده تبدیل شده است، اما هرگز اشاره نکرد که به‌علت دسترسی نداشتن به قطعات و همچنین کتاب‌های فنی جنگنده‌های روسی مانند میگ‌ـ‌۲۹ و سوخو‌ـ‌۲۴، فقط تعداد انگشت‌شماری از آن‌ها در خدمت‌اند. همچنین به برنامه‌های دولت پهلوی برای ایجاد قابلیت طراحی و ساخت جنگنده بومی در ایران تا سال ۱۳۷۹، هیچ اشاره‌ای نکرد.

در این مقاله به بررسی دقیق وضعیت نیروی هوایی ارتش در حال حاضر، مقایسه آن با وضعیتش در بهمن ۱۳۵۷ و همچنین با مهم‌ترین رقیب منطقه‌ای ایران، یعنی نیروی هوایی سلطنتی عربستان سعودی، می‌پردازیم.

استعداد تیپ‌ها و گردان‌های شکاری تاکتیکی نیروی هوایی ارتش

در بهمن‌ماه سال ۱۳۵۷، نیروی هوایی شاهنشاهی ایران متشکل بود از هشت پایگاه شکاری تاکتیکی و دو پایگاه مستقل ترابری. در ادامه، شرح مختصری از پایگاه‌های شکاری می‌آید.

- پایگاه یکم شکاری تاکتیکی/لشکری مهرآباد در تهران

در بهمن‌ماه سال ۱۳۵۷، پایگاه یکم شکاری تاکتیکی در فرودگاه مهرآباد یک گردان آموزشی فرماندهی هوایی مجهز به ۲۷ فروند جنگنده بمب‌افکن اف‌ـ‌۴دی، یک گردان آموزشی تاکتیکی مجهز به ۲۴ فروند جنگنده بمب‌افکن اف‌ـ‌۴ایی و یک گردان شناسایی تاکتیکی مجهز به هواپیماهای شناسایی آر‌ اف‌ـ‌۵ و آر اف‌ـ‌۴ داشت.

در حال حاضر، پایگاه یکم شکاری تاکتیکی دارای یک گردان شکاری تاکتیکی مجهز به ۷ فروند جنگنده رهگیر روسی میگ‌ـ‌۲۹ است که ۶ فروند‌شان پروازی‌اند.

از سال ۱۳۶۹، نیروی هوایی کاربر جنگنده رهگیر روسی میگ‌ـ‌۲۹ است. در حال حاضر، به‌علت نبودِ قطعه، فقط ۱۰ فروند از مجموع ۲۳ فروند موجود در کشور پرواز می‌کنند. در مجموع، تعداد ۱۵ فروند نمونه تک‌کابین آن یعنی میگ‌ـ‌۲۹ بی (MiG-29B) در نیروی هوایی موجود است که نمونه‌اش را در تصویر می‌بینید.

- پایگاه دوم شکاری تاکتیکی فکوری در تبریز

در بهمن‌ماه سال ۱۳۵۷، پایگاه دوم شکاری تاکتیکی در تبریز دارای سه گردان جنگنده بمب‌افکن اف‌ـ‌۵ ایی و اف بود. در حال حاضر، این پایگاه یک گردان جنگنده اف‌ـ‌۵، یک گردان جنگنده رهگیر میگ‌ـ‌۲۹ و یک گردان جنگنده صاعقه (اف‌ـ‌۵ ایی و اف مجهز به دو سکان افقی) است.

- پایگاه سوم شکاری تاکتیکی نوژه (شاهرخی) در کبودرآهنگ همدان

در بهمن‌ماه سال ۱۳۵۷، این پایگاه دارای سه گردان جنگنده بمب‌افکن همه‌منظوره اف‌ـ‌۴ ایی ملقب به فانتوم ۲ بود اما در حال حاضر، یک گردان شکاری از این نوع جنگنده و یک گردان شناسایی تاکتیکی متشکل از تعداد انگشت‌شماری هواپیمای شناسایی آر اف‌ـ‌۴ دارد.

در حال حاضر، فقط ۶۱ فروند جنگنده همه‌منظوره اف‌ـ‌۴ فانتوم ۲ (F-4 Phantom II) در خدمت نیروی هوایی ارتش باقی مانده است که از این تعداد، ۵۳ فروند از مدل ایی (E) که در این تصویر می‌بینید موجود است. در حالی که بنا بود این جنگنده‌ها تا اواخر دهه ۱۳۷۰، از خدمت نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی خارج شوند، اما با وجود گذشت حدود ۵۰ سال از عمرشان، هنوز ستون فقرات توان تهاجمی و ضربتی این نیرو را تشکیل می‌دهند.

- پایگاه چهارم شکاری وحدتی در دزفول

در بهمن‌ماه سال ۱۳۵۷، این پایگاه دارای سه گردان جنگنده بمب‌افکن اف‌ـ‌۵ ایی و اف بود اما در حال حاضر، دو گردان از این جنگنده‌ها همراه یک گردان آموزشی فرماندهی هوایی متشکل از هواپیماهای آموزشی اف‌ـ‌۵آ و اف‌ـ‌۵بی و سیمرغ دارد.

- پایگاه پنجم شکاری اردستانی در امیدیه

در سال ۱۳۵۷، این پایگاه در دست ساخت بود و تکمیل آن برای سال ۱۳۵۹ برنامه‌ریزی شده بود، سه گردان جنگنده‌های اف‌ـ‌۵ ایی و اف این پایگاه در سال ۱۳۵۷ در تبریز مستقر بودند. پایگاه پنجم شکاری اردستانی در سال ۱۳۶۵ تکمیل شد و بین سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۳۸۶ دارای دو گردان جنگنده اف‌ـ‌۷ بود.

این پایگاه در سال ۱۳۸۶، بسته شد و در حال حاضر، در اختیار قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا قرار دارد و تا اسفند ۱۳۹۷، تنها سه فروند جنگنده اف‌ـ‌۷ برای تامین آلرت (آماده‌باش سریع برای مقابله با تهدیدهای هوایی) آن ناحیه در دو آشیانه آلرت از میان ده‌ها آشیانه آن مستقر بودند.

- پایگاه ششم شکاری یاسینی در بوشهر

این پایگاه در سال ۱۳۵۷، دارای سه گردان جنگنده بمب‌افکن اف‌ـ‌۴ ایی بود اما در حال حاضر، فقط یک گردان از آن باقی مانده است و به‌تدریج از سال ۱۳۹۰، آمادگی رزمی بمب‌افکن‌های اف‌ـ‌۴ آن کاهش یافته است، به‌طوری که بیشتر برای ماموریت‌های آموزشی استفاده می‌شود و تعداد اندکی از آن‌ها آمادگی رزمی کامل داشته‌اند؛ علت آن احتمالا بسته شدن پایگاه و واگذاری آن به سپاه پاسداران در سال ۱۴۰۴ است.

- پایگاه هفتم شکاری تاکتیکی دوران (تدین) در شیراز

در سال ۱۳۵۷، این پایگاه دارای یک گردان شکاری تاکتیکی متشکل از جنگنده رهگیر اف‌ـ‌۱۴ آ بود و تشکیل یک گردان اف‌ـ‌۱۴ دیگر برای سال ۱۳۵۸ برنامه‌ریزی شده بود. در حال حاضر، این پایگاه یک گردان بمب‌افکن ضربتی سوخو‌ـ‌۲۴ ام‌کِی (Su-۲۴MK) دارد.

- پایگاه هشتم شکاری تاکتیکی بابایی (خاتمی) در اصفهان

در سال ۱۳۵۷، این پایگاه دارای دو گردان شکاری تاکتیکی متشکل از جنگنده رهگیر اف‌ـ‌۱۴ آ موسوم به تامکت بود. برنامه‌ریزی شده بود تا سال ۱۳۵۹، یک گردان از جنگنده‌های اف‌ـ‌۱۶ همراه یک گردان آموزشی پیشرفته متشکل از هواپیمای آموزشی اف‌ـ‌۵بی و سه گردان آموزشی مقدماتی با استفاده از هواپیمای آموزشی مقدماتی و سبک اف‌ـ‌۳۳ بونانزا تشکیل شود. اما در حال حاضر، این پایگاه دو گردان از جنگنده‌های رهگیر اف‌ـ‌۱۴ و اف‌ـ‌۷ همراه یک گردان آموزشی متشکل از هواپیماهای اف‌تی‌ـ‌۷ دارد.

ستون فقرات ناوگان جنگنده‌های رهگیر نیروی هوایی ارتش هنوز اف‌ـ‌۱۴ آ تامکت (F-14A Tomcat) است که با وجود میانگین سنی ۴۳ سال، تحریم‌ها و نبود قطعه، ماموریتش را به‌خوبی انجام می‌دهد. نیروی هوایی پیش از انقلاب، در مجموع، ۷۹ فروند اف‌ـ‌۱۴ تحویل گرفت که امروز، ۶۱  فروند از آن‌ها باقی مانده‌اند و فقط ۲۸ فروند‌شان پرواز می‌کنند و از این تعداد، فقط ۱۲ فروند آمادگی رزمی کامل یعنی توانایی پرواز در همه شرایط جوی و همچنین رهگیری جنگنده‌های متجاوز به حریم هوایی ایران را دارند.

- پایگاه نهم شکاری تاکتیکی عبدالکریمی در بندرعباس

این پایگاه در سال ۱۳۵۷ در دست تکمیل بود و دارای یک گردان شکاری متشکل از جنگنده بمب‌افکن اف‌ـ‌۴ ایی و دو گردان شکاری مشابه دیگر، به همراه یک گردان شناسایی سطحی مجهز به ۶ فروند هواپیمای گشت دریایی پی‌ـ‌۳ اف اوریون بود. در حال حاضر، این پایگاه راهبردی مجهز به یکی از سرحال‌ترین گردان‌های شکاری تاکتیکی نیروی هوایی و دارای حدود ۲۰ فروند جنگنده بمب‌افکن اف‌ـ‌۴ ایی فانتوم است، که نیمی از آن‌ها قابلیت انجام عملیات ضد‌کشتی دارند و در صورت لزوم، در عملیات‌های ضد‌کشتی در دریای عمان، خلیج فارس و تنگه هرمز با پشتیبانی رهگیر‌های اف‌ـ‌۱۴ اعزامی از اصفهان استفاده می‌شوند.

- پایگاه دهم شکاری تاکتیکی برادران دل‌حامد در کنارک، چابهار

این پایگاه قرار بود پایگاهی باشد برای افزایش اقتدار نظامی و حضور راهبردی ایران در اقیانوس هند و در سال ۱۳۵۷، در درست ساخت بود و برنامه‌ریزی شده بود در سال ۱۳۶۰ تکمیل شود. بنا بود محل استقرار سه گردان جنگنده بمب‌افکن اف‌ـ‌۱۶ آ و بی شود که با وقوع انقلاب، این طرح به‌کلی کنسل شد.

سرانجام، این پایگاه نیمه‌کاره در سال ۱۳۶۹، بازگشایی شد و امروز، محل استقرار یک گردان آموزشی فرماندهی هوایی مجهز به تعدادی جنگنده بمب‌افکن بسیار فرسوده اف‌ـ‌۴ دی و یک گردان شکاری با ماهیت آموزشی متشکل از تعداد اندکی میراژ اف‌ـ‌۱ است که توانایی رزمی ندارند. آلرت این پایگاه را دو فروند اف‌ـ‌۴ ایی از پایگاه بندرعباس تامین می‌کنند.

- پایگاه یازدهم شکاری تاکتیکی در ایرانشهر

در سال ۱۳۵۵، طرح ساخت این پایگاه به‌عنوان پایگاه پشتیبانیِ پایگاه دهم شکاری تاکتیکی ارائه و تصویب شد. آغاز ساخت آن برای سال ۱۳۵۸ برنامه‌ریزی شده بود و تکمیل آن برای سال ۱۳۶۲، تا محل استقرار دو گردان جنگنده اف‌ـ‌۱۶ آ و بی شود. این طرح پس از انقلاب به‌کلی فراموش شد و این پایگاه هرگز تاسیس نشد.

- پایگاه دوازدهم شکاری تاکتیکی حسینی در خور، بیرجند

ساخت این پایگاه در سال ۱۳۵۶ آغاز و تکمیل آن برای سال ۱۳۶۱ برنامه‌ریزی شده و قرار بود به خانه دو گردان جنگنده بمب‌افکن اف‌ـ‌۱۶ تبدیل شود. هدف از احداث این پایگاه تقویت دفاع هوایی در شرق و شمال شرق کشور در برابر خطر نفوذ و حمله شوروی از سمت افغانستان بود. تنها یک باند و دو آشیانه بتنی این پایگاه بین سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۸ تکمیل شد تا پذیرای دو سه فروند اف‌ـ‌۵ ایی اعزامی از مشهد برای مقابله با خطر تهاجم نظامی طالبان باشد.

این پایگاه در حال حاضر در برخی فصل‌های سال، شاهد حضور دو فروند جنگنده سبک اف‌ـ‌۵ ایی از مشهد است و مدتی می‌شود که به ایستگاه مقدم هوایی تغییر نام داده است.

- پایگاه چهاردهم شکاری تاکتیکی حبیبی در مشهد

این پایگاه در سال ۱۳۷۸ تاسیس شد و دارای یک گردان شکاری تاکتیکی متشکل از ۱۰ فروند اف‌ـ‌۵ ایی و اف اعزامی از پایگاه دوم شکاری تاکتیکی فکوری تبریز بود و همچنین، یک گردان شکاری تاکتیکی متشکل از جنگنده‌های میراژ اف‌ـ‌۱ که در سال ۱۳۸۰، به‌دلیل سقوط یک فروند از آن‌ها به خلبانی سرگرد حبیبی، منحل شد.

هدف از تشکیل این پایگاه، پشتیبانی هوایی از یگان‌های نزاجا در شمال شرق کشور برای مقابله با تهاجم طالبان بود. این پایگاه در سال ۱۳۸۸، به قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا واگذار شد و در حال حاضر، نیروی هوایی ارتش دارای یک ایستگاه مقدم هوایی مجهز به ۸ فروند اف‌ـ‌۵ ایی و اف اعزامی از تبریز است که دفاع هوایی در شمال شرق کشور را تامین می‌کنند. همچنین در جریان سفرهای سالیانه علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، ۴ فروند جنگنده اف‌‌-‌۴ فانتوم ۲ از بندرعباس به این ایستگاه مقدم هوایی مامور می‌شوند تا از او محافظت کنند.

هواپیمای شنود رادیویی، موسوم به خفاش، یک فروند هواپیمای ترابری سی‌ـ‌۱۳۰ اچ نیروی هوایی شاهنشاهی بود که در جریان پروژه فوق‌سری آیبکس (Ibex) به سامانه‌های جاسوسی رادیویی و الکترونیکی مجهز شد تا ایران امکان شنود مکالمات رادیویی خلبانان و نیروهای نظامی ارتش عراق را از راه دور داشته باشد. به‌دنبال وقوع انقلاب و لغو قرارداد خرید هواپیماهای آواکس یا هشدار زودهنگام هوابرد از آمریکا، این هواپیما، همراه یک فروند دیگر، تنها با استفاده از شنود رادیویی، امکان جمع‌آوری اطلاعات از فعالیت‌های نیروی هوایی عراق را داشتند. خفاش با تغییر نام به صبا، هنوز در خدمت نیروی هوایی ارتش است.

جدول ۱: مقایسه آماری هواپیماهای جنگنده بمب‌افکن و رهگیر پایگاه‌های نیروی هوایی ارتش در بهمن‌ماه ۱۳۵۷ و ۱۳۹۸:

نکته: آماده‌ به‌ رزم کامل یا Fully Mission Capable FMC به این معنی است که جنگنده قابلیت کامل انجام همه ماموریت‌هایی را که سازنده‌اش تعریف کرده است داشته باشد. در کنار جنگنده‌های آماده به رزم کامل، نیروی هوایی ارتش جنگنده‌های بسیار زیادی با قابلیت آمادگی رزمی ناقص دارد، جنگنده‌هایی که بعضا به‌علت غیر‌عملیاتی بودن رادار‌هایشان، توانایی پرواز در تمامی شرایط جوی را ندارند یا فاقد توانایی انجام ماموریت رهگیری هوایی‌اند. به‌عنوان مثال، از ۲۸ فروند اف‌ـ‌۱۴ پروازی نیروی هوایی ارتش، تنها ۱۲ فروند آمادگی رزمی کامل دارند و از سایرین فقط برای ماموریت‌های آموزشی استفاده می‌شود. 

بر اساس استاندارد آمادگی و پشتیبانی هواپیماهای جنگنده غربی، حداقل ۶۰ درصد هواپیماهای جنگنده غربی باید آمادگی رزمی کامل داشته باشند و سایرین می‌توانند در حالت آمادگی رزمی نیمه‌کامل Partially Mission Capable، تحت تعمیر و منتظر قطعه باشند.

ناوگان جنگنده‌های نیروی هوایی ارتش در سال ۱۳۹۸

در بهمن‌ماه سال ۱۳۵۷، نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی ایران ۴۳۰ فروند جنگنده در اختیار داشت: ۲۷ فروند جنگنده بمب‌افکن اف‌ـ‌۴ دی در خدمت گردان ۱۱ آموزشی فرماندهی هوایی در مهرآباد؛ ۱۶۵ فروند اف‌ـ‌۴ ایی در گردان‌های ۱۲، ۳۱، ۳۲، ۳۳، ۶۱، ۶۲، ۶۳ و ۹۱ شکاری تاکتیکی در پایگاه‌های یکم، سوم، ششم و نهم شکاری؛ ۱۳۴ فروند اف‌ـ‌۵ ایی و ۲۷ فروند اف‌ـ‌۵ اف در خدمت گردان‌های ۲۱، ۲۲، ۲۳، ۴۱، ۴۲ و ۴۳ شکاری تاکتیکی در دو پایگاه دوم و چهار شکاری؛ و در نهایت، ۷۷ فروند جنگنده رهگیر اف‌ـ‌۱۴ آ در خدمت گردان‌های ۷۱، ۸۱ و ۸۲ شکاری تاکتیکی در شیراز و اصفهان.

در آبان‌ماه سال ۱۳۵۷، آمادگی رزمی همه پایگاه‌های نیروی هوایی ارتش در سطح C‌ـ‌۱ یا عالی بود و به‌طور میانگین بیش از ۷۰ درصد جنگنده‌های هر گردان شکاری آمادگی رزمی کامل داشتند. 

با گذشت ۴۱ سال از انقلاب و بیش از چهار دهه از عمر جنگنده‌های خریداری‌شده در دوران حکومت پهلوی، هنوز این جنگنده‌های آمریکایی ستون فقرات نیروی هوایی ارتش ایران را تشکیل می‌دهند و در کنار شماری جنگنده بمب‌افکن سوخو‌ـ‌۲۴ و اف‌ـ‌۷ و جنگنده رهگیر میگ‌ـ‌۲۹ ساخت چین و روسیه، در خدمت نیروی هوایی ارتش ایران‌اند.

نیروی هوایی ارتش دارای ۲۷ فروند جنگنده بمب‌افکن ضربتی سوخو‌ـ‌۲۴ ام کِی (Su-24MK) ساخت اتحاد جماهیر شوروی است که از این تعداد، فقط ۹ فروند قابلیت پرواز دارند، که دلیل آن بودجه کم نیروی هوایی و ناتوانی‌اش در خرید قطعات از کشور بلاروس به‌واسطه سوریه است.

در حال حاضر، ۶۱ فروند جنگنده بمب‌افکن اف‌ـ‌۴ دی و ایی در گردان‌های ۳۱، ۶۱، ۹۱ و ۱۰۱ شکاری تاکتیکی و آموزش‌های فرماندهی هوایی نیروی هوایی در حال خدمت‌اند و بیش از دو سوم آن‌ها به‌طور هم‌زمان پروازی‌اند و سایرین زیر تعمیر اساسی یا در جریان پروژه دوران شرکت صنایع هوایی ایران (صها) در حال ارتقا و عمردهی‌اند تا قابلیت‌های رزمی‌شان از جمله انجام عملیات ضد‌کشتی افزایش و بهبود پیدا کند. 

تعداد ۶۰ فروند اف‌ـ‌۵ ایی و اف جمعی گردان‌های ۲۱ در پایگاه دوم شکاری و ۴۱ و ۴۲ در پایگاه چهارم شکاری مستقرند و از این تعداد، ماموریت‌های پروازی ۸ فروند به مشهد و بیرجند گسترش یافته‌اند تا دفاع هوایی شرق و شمال شرق کشور را تامین کنند. بیش از دو سوم این هواپیماها پروازی‌اند. همچنین، ۲ فروند اف‌ـ‌۵ ایی دیگر موسوم به اس‌آر‌ـ‌۲ ارتقا‌یافته در جریان پروژه چینی‌ـ‌ایرانی راه ابریشم ۲ در دزفول زمین‌گیرند. تعداد ۶ فروند اف‌ـ‌۵ ایی صاعقه و یک فروند اف‌ـ‌۵اف (دو‌سرنشینه) صاعقه ۲ جمعی هم در گردان ۲۳ شکاری تاکتیکی پایگاه دوم شکاری هستند. ارتقای تدریجی این ناوگان به سطح جنگنده کوثر از سال ۱۴۰۰ آغاز می‌شود.

تعداد ۴۸ فروند اف‌ـ۷ ان و اف‌تی‌ـ‌۷ ان در خدمت دو گردان آموزشی و شکاری در پایگاه هشتم شکاری‌اند. در کنار این جنگنده‌های چینی، ۶۱ فروند اف‌ـ‌۱۴ آ موسوم به تامکت در پایگاه هشتم، در دو گردان شکاری تاکتیکی و آموزشی خدمت می‌کنند و کمتر از نیمی از آن‌ها هم‌زمان پروازی‌اند. 

نیروی هوایی ارتش از سال ۱۳۶۹، کاربر دو نوع جنگنده روسی یعنی رهگیر میگ‌ـ‌۲۹ و بمب‌افکن ضربتی سوخو‌ـ‌۲۴ است که در حال حاضر، به‌ترتیب ۲۳ و ۲۷ فروند از آن‌ها در خدمت‌اند و تنها تعداد انگشت‌شماری از هر مدل پروازی‌اند و سایرین به‌علت نبودِ پشتیبانی فنی روسیه و نبودِ قطعه و همچنین نبودِ بودجه خرید قطعات از کشور واسطه، یعنی بلاروس، زمین‌گیرند. جنگنده‌های میگ‌ـ‌۲۹ در خدمت گردان ۱۱ شکاری در تهران و ۲۲ شکاری در تبریزند، در‌ حالی‌که جنگنده‌های سوخو‌ـ‌۲۴ جمعی گردان ۷۲ شکاری تاکتیکی در شیرازند. 

همچنین، تعداد ۲۴ فروند میراژ اف‌ـ‌۱ در خدمت نیروی هوایی ایران‌اند، جنگنده‌هایی که در سال ۱۳۶۹ از عراق به ایران پناهنده شدند و از سال ۱۳۸۷، کار بازسازی آن‌ها در شرکت صها (صنایع هواپیمایی ایران) آغاز شده است. اما با گذشت این همه سال، ۱۰ فروند پروازی موجود هنوز فاقد قابلیت رزمی‌اند و استفاده آموزشی و جنگ روانی دارند.

نیروی هوایی ارتش در حال حاضر، ۲۳ فروند میراژ اف‌ـ‌۱ نیروی هوایی عراق را در اختیار دارد که در سال ۱۳۶۹، به ایران پناهنده شدند. به‌علت نبودِ کتاب‌های فنی و تجهیزات لازم، این نیرو سال‌های سال است که از تجهیز این جنگنده‌ها به سلاح‌های هوا‌به‌هوا و هوا‌به‌سطح عاجز است و از آن‌ها فقط برای ماموریت‌های آموزشی استفاده می‌کند.

جدول ۲: مقایسه آماری به تفکیک ناوگان پروازی جنگنده و بمب‌افکن و رهگیر در بهمن‌ماه ۱۳۵۷ و ۱۳۹۸:

 روزگاری نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی ایران بزرگ‌ترین ناوگان هواپیماهای ترابری سنگین را در منطقه داشت، که هنوز هم نظیر ندارد. در سال ۱۳۵۷، نیروی هوایی شاهنشاهی دارای ۱۱ فروند بویینگ ۷۴۷ سری ۱۳۱ و ۲جِی‌ـ‌۹ اف بود که از این تعداد، ۳ فروند قابلیت انجام ماموریت سوخت‌رسانی هوایی را داشتند. امروز، فقط ۳ فروند از آن‌ها، شامل ۲ فروند نمونه باربری که در تصویر مشاهده می‌کنید و یک فروند سوخت‌رسان قابلیت پرواز دارند. ذکر این نکته لازم است که ۲ فروند دیگر تحت تعمیر اساسی و ۴ فروند به‌علت نبودِ بودجه زمین‌گیرند.

جدول ۳: مقایسه ناوگان هواپیماهای باربری، ترابری و سوخت‌رسان نیروی هوایی ارتش در دی‌ماه ۱۳۵۷ و ۱۳۹۸:

نیروی هوایی ارتش در حال حاضر، فقط ۳ فروند هواپیمای سوخت‌رسان عملیاتی شامل ۲ فروند بویینگ ۷۰۷-۳جِی۹سی (Boeing 707-3J9C) در اختیار دارد که یکی از آن‌ها در تصویر دیده می‌شود. این در حالی است که این نیرو در سال ۱۳۵۷، دارای ۱۵ فروند هواپیمای سوخت‌رسان عملیاتی بود.

قابلیت دفاع در برابر تهاجم

در حال حاضر، نیروی هوایی ارتش دارای ۳۰۴ فروند جنگنده بمب‌افکن است که بیش از نیمی از آن‌ها پروازی‌اند و کمتر از ۹۰ فروند آمادگی رزمی کامل دارند یا به‌اصطلاح فنی Fully Mission Capable FMC هستند. سایر جنگنده‌ها که آمادگی رزمی ناقص دارند یا به‌اصطلاح فنی Partially Mission Capable PMCهستند قادر به انجام تمام ماموریت‌هایی که کارخانه سازنده برای آن‌ها تعریف کرده است نیستند، اما در برخی ماموریت‌های رزمی می‌توانند شرکت کنند، به‌عنوان مثال، فانتوم‌هایی که رادار ندارند و مختص بمباران یا ماموریت پشتیبانی نزدیک هوایی‌اند یا تامکت‌های بی‌راداری که برای آموزش خلبانان تامکت استفاده می‌شوند.

در حالی‌که در سال ۱۳۵۷، تعداد ۴۳۰ فروند جنگنده در خدمت نیروی هوایی شاهنشاهی ایران بود و قرار بود تا سال ۱۳۶۵، تعداد ۱۶۰ فروند اف‌ـ‌۱۶، ۷۰ فروند اف‌ـ‌۱۴ دیگر و ۳۱ فروند اف‌ـ‌۴ جی به این تعداد اضافه شود، امروز فقط ۳۰۴ جنگنده فرسوده با عمر میانگین ۴۵ سال موجود است و از این تعداد، فقط ۱۶۱ فروند پروازی‌اند و ۸۹ فروند آمادگی رزمی کامل دارند.

این در حالی است که رقیب‌‌های منطقه‌ای ایران، به‌عنوان مثال، عربستان سعودی، دارای ۲۸۷ جنگنده بمب‌افکن نسل چهار یوروفایتر تایفون، اف‌ـ‌۱۵ و انواع گوناگون تورنادو است؛ امارات متحده عربی ۱۳۰ فروند جنگنده بمب‌افکن اف‌ـ‌۱۶ ایی/‌اف و میراژ‌ـ۲۰۰۰ دارد؛ قطر ۱۲ فروند میراژ‌ـ‌۲۰۰۰ دارد و ۲۴ فروند جنگنده رافال و ۷۲ فروند اف‌ـ‌۱۵ به فرانسه و آمریکا سفارش داده است؛ بحرین دارای ۱۲ فروند اف‌ـ‌۵ ایی و اف و ۱۹ فروند اف‌ـ‌۱۶ سی و دی است؛ و همچنین، کویت ۳۳ فروند جنگنده بمب‌افکن اف/آ‌ـ‌۱۸سی و دی دارد و ۲۸ فروند جنگنده یوروفایتر تایفون سفارش داده است.

از میان بیش از ۵۱۰ فروند جنگنده‌های کشورهای حاشیه خلیج فارس بین ۳۷۸ تا ۴۰۳ فروند آمادگی رزمی کامل دارند، در حالی که از جنگنده‌های موجود در نیروی هوایی ارتش ایران، تنها ۸۹ فروند آمادگی رزمی کامل دارند و به‌علت فقدان سامانه‌های پیشرفته دفاع فردی، از انجام ماموریت‌های تهاجمی برون‌مرزی عاجزند.

شمار ناوگان هواپیماهای ترابری متوسط نیروی هوایی ایران و عربستان سعودی تقریبا برابری می‌کنند. هردوی آن‌ها سی‌ـ‌۱۳۰ در خدمت دارند، اما تفاوت در تعداد هواپیماهای عملیاتی است. ایران ۳۴ فروند سی‌ـ‌۱۳۰ در اختیار دارد که ۱۵ فروند‌شان عملیاتی‌اند، در حالی‌که نیروی هوایی عربستان سعودی ۳۳ فروند در اختیار دارد که ۲۱ فروند‌شان، از جمله نمونه‌ای که در تصویر مشاهده می‌کنید، عملیاتی‌اند.

جدول ۴: مقایسه ناوگان هواپیماهای جنگنده نیروهای هوایی ایران و عربستان سعودی در سال ۲۰۲۰:

جدول ۵: مقایسه ناوگان هواپیماهای باربری، ترابری و سوخت‌رسان نیروی هوایی ارتش ایران و عربستان سعودی در سال ۲۰۲۰:

میانگین سنی اکثر جنگنده‌های بمب‌افکن نیروی هوایی عربستان سعودی کمتر از نصف میانگین سنی جنگنده‌های نیروی هوایی ارتش ایران است. این ۷۲ فروند جنگنده همه‌منظوره تایفون این نیرو را نیز شامل می‌شود که در این تصویر، یکی از آن‌ها دیده می‌شود. جنگنده‌های عربستان سعودی نه تنها از لحاظ سنی جوان‌ترند، بلکه یک نسل جدیدتر و مجهز به سامانه‌های جنگ الکترونیک، سلاح و دفاع فردی پیشرفته‌ترند که می‌تواند از جان خلبان در برابر موشک‌های زمین‌به‌هوای پدافندی شلیک‌شده از سامانه‌هایی چون اس‌ـ‌۳۰۰ محافظت کند.

جدول ۶: مقایسه ناوگان هواپیماهای شناسایی، جاسوسی الکترونیکی و رادیویی و هشدار زودهنگام هوابرد نیروی هوایی ایران و عربستان سعودی در سال ۲۰۲۰: