بعد از تزاید پروژه‌های سدسازی و تزاحم پروژه‌های انتقال آب که واکنش گسترده مخالفان را برانگیخته، اینک نوبت هجوم به آب‌های ژرف است تا فصل تازه‌ای از مناسبات مابین حکومت اسلامی و منابع آب ایران را بگشاید. در تازه‌ترین تحولات در این باره خبرگزاری فارس، منتسب به سپاه پاسداران همین هفته گزارش مفصلی منتشر کرد از موفقیت پروژه حفر نخستین چاه اکتشاف آب ژرف در سیستان. بر اساس این گزارش «اولین چاه آب ژرف دنیا به نام جمهوری اسلامی ایران در سیستان و با عمق سه هزار متری احداث و به آب رسیده است... آب استحصال شده آبی سالم است که از رشته‌ کوه‌های هندوکش افغانستان سرچشمه گرفته و به‌هیچ‌وجه راکد نیست... ضخامت آبی که از چشمه آن بیرون می‌آید، ۱۲۰ متر مکعب است و از این عمق سه هزار متری آب جوشی به سطح زمین فوران می‌کند که نزدیک ۹۵ درجه دمای آب در عمق سه هزار متری است اما وقتی به سطح زمین می‌رسد، دمای آن به ۸۰ درجه کاهش پیدا می‌کند و نمی‌توان به این آب دست زد». در نهایت هم اشاره شده که «بعد از اینکه چاه آب ژرف سیستان به آب رسید، مقام معظم رهبری بسیار از این قضیه خوشحال شدند... احداث چاه آب ژرف سیستان تودهنی بزرگی برای ترامپ و آمریکا و استکبار جهانی محسوب می‌شود و هم اکنون احداث سه چاه بعدی در دستور کار قرار گرفته است». 

در گزارش فارس جزییات فنی چندانی درباره این پروژه ذکر نشده و فقط به مصاحبه حبیب‌الله دهمرده، نماینده زابل در مجلس استناد دارد. به‌همین‌خاطر برای بررسی چندوچون این پروژه چاره‌ای نیست جز مرور همین مصاحبه. مصاحبه‌ای که البته بیشتر از آنکه روشنگر باشد، سردرگمی و ابهام ایجاد می‌کند. (لینک مصاحبه در خبرگزاری فارس)

رودخانه در ژرفای سه هزار متری؟

تاکید شده آب ژرف مورد استحصال از نوع آب‌های فسیل نیست و یک جریان آب زیرزمینی است که از کوه‌های هیمالیا و هندوکش سرچشمه گرفته و در نهایت به خلیج‌فارس می‌ریزد. چنین گزاره‌ای به شدت سردرگم‌کننده است. آب‌های فسیلی معمولا به سفره‌های آبی گفته می‌شود که در تحولات زمین‌شناختی در ژرفای زمین اصطلاحا گیر افتاده‌اند و اغلب عمری صدها هزاران ساله دارند. آب‌های زیرزمینی هم عرفا به رطوبت مابین تخلخل بافت زمین گفته می‌شود که حاصل نفوذ بارش و آب‌های سطحی به داخل زمین است. اما آنچه در باره منشاء آب‌های ژرف سیستان گفته شده، ظاهرا رودخانه‌ای است با حجمی به اندازه یک رودخانه بزرگ که توفنده و پرخروش و البته جوشان و داغ از هیمالیا سرچشمه گرفته و می‌ریزد به خلیج‌فارس. آن هم در ژرفای سه هزار متری. واقعا؟ چنین چیزی ممکن است؟ چرا در هیچ گزارش علمی و جغرافیایی تاکنون به وجود چنین رودخانه حیرت‌انگیزی اشاره نشده است؟ بعد هم اینکه گودترین نقطه خلیج‌فارس ۹۳ متر عمق دارد. چگونه از ژرفای سه هزار متری رودخانه هیمالیایی به این پهناب می‌ریزد؟ از کدام نقطه وارد خلیج‌فارس می‌شود؟ اگر چاه موصوف در سه هزار متری به آب رسیده، اصلا چگونه می‌توان تشخیص داد منشاء آب آن کجاست؟ گفته شده که چون «شیب هیمالیا به سمت ایران است این آب به اینجا می‌آید». ایران یک فلات مرتفع است و مابین ایران و ارتفاعات هیمالیا دشت‌ها و دره‌های عمیقی وجود دارد. این آب چرا به جای روانه شدن به سمت آن دره‌های کم‌عمق و یا هر نقطه‌ای در اقیانوس هند با ارتفاع صفر علاقمند به حرکت به سمت فلاتی است با متوسط ارتفاع هزار متر؟

جزییات فنی پروژه

ظاهرا آقای دهمرده بالاترین مقام اجرایی مرتبط با این پروژه است. اما ادبیات مورد استفاده در این مصاحبه چندان نشان از تسلط او بر ابعاد فنی چنین پروژه‌ای ندارد. برای مثال وقتی از ایشان در باره تکنولوژی مورد استفاده پرسیده می‌شود فقط اشاره می‌کند به «۱۸۰ تریلی وسایلی که حمل شده به سیستان برای حفر چاه». قاعدتا تعداد تریلی‌ها نمی‌تواند تصور فنی دقیقی از نحوه اجرای پروژه بدهد. یا اینکه از چشمه‌ای با دبی ۱۲۰ متر مکعب و دمای ۸۰ درجه می‌گوید. این چشمه الان در کجای سیستان واقع است؟ چرا کسی تاکنون آن را ندیده؟ ۱۲۰ متر مکعب یعنی رودخانه بزرگی در حجم مثلا رود گرگان که زمستان گذشته چنان سیلابی ایجاد کرد. الان این رود جوشان دارد به کجا می‌رود؟ او می‌گوید باید بهره‌برداری را زودتر شروع کنیم وگرنه اهالی تبت و هند در سرچشمه ممکن است این آب‌ها را قبل از ما مصرف کنند. چند هزار کیلومتر فاصله این مابین وجود دارد. بعید است مشکل اهالی تبت کمبود آب باشد. او که در این مصاحبه همچنین «فارغ‌التحصیل آکسفورد» و استاد دانشگاه معرفی شده، می‌گوید: «نتایج علمی و عملی احداث این چاه آب ژرف سیستان به تمام دنیا ارسال شده است و در حقیقت مطالعات صورت گرفته در این زمینه که در لایه‌های مختلف بوده است اطلاعات ویژه‌ای استخراج شده و به همه مراکز علمی و پژوهشی بین‌المللی ارسال شده است». تمام دنیا و تمام مراکز علمی و پژوهشی یعنی چه؟ چرا به جای این کار نتایج تحقیق را در یک ژورنال معتبر علمی منتشر نکرده‌اند؟ چرا گزارش علمی پروژه به همه جای دنیا ارسال شده اما در ایران مخفی مانده و چرا هیچ‌کس اطلاعی درباره چندوچون آن ندارد؟

واکنش کارشناسان

قبلا هم کانال‌های تلگرامی که اخبار زرد منتشر می‌کنند از کشف یک رودخانه زیرزمینی در سیستان خبر داده بودند. موضوع بررسی امکان استخراج آب‌های فسیلی همیشه با مخالفت کارشناسان محیط زیست روبرو بوده است. دلایل این امر پرشمارند: توجیه اقتصادی ندارد، در کشور زلزله‌خیزی مثل ایران می‌تواند باعث تحرک گسل‌ها و افزایش امکان وقوع زلزله بشود، خطر فرونشست زمین را تشدید می‌کند، دست‌درازی به منابع استراتژیک آیندگان است و در نهایت اینکه به جای حل بنیادین مساله آب در ایران یعنی مدیریت و بهینه‌سازی تقاضا به دنبال مصرف تنها منابع دست‌نخورده آب می‌رود. تجربه‌های استفاده از آب فسیل برای کشاورزی در جهان غالبا شکست خورده‌اند. مشهورترین آن‌ها پروژه «نهر الصناعی» لیبی است که گفته شده قیمت واقعی گوجه‌ای که با این آب آبیاری می‌شود، هر کیلو ۱۰۰ دلار است. برای تامین آب شرب هم در ایران راه‌های بسیار ارزان‌تر و در دسترس‌تری وجود دارد؛ مثل تغییر الگوهای کشت و آبیاری یا بهینه‌سازی مصرف شهری.

واکنش نهادهای مسئول

جالب است که وزارت نیرو به عنوان متولی آب و سازمان محیط‌زیست به‌عنوان متولی مدیریت چشم‌انداز در ایران هیچ اظهار‌نظر رسمی‌ای درباره پروژه آب‌های ژرف سیستان نداشته‌اند. اگر چه به‌طور غیررسمی برخی مدیران این دو نهاد مخالفت خود را ابراز کرده‌اند. برای مثال محمد فاضلی، مشاور وزیر نیرو در یادداشتی که پیش‌تر در کانال تلگرامی‌اش منتشر کرده بود، نوشت: «چرا دستگاه‌های رسمی اخبار آب ژرف را تایید یا تکذیب نمی‌کنند؟ چرا گزارش مطالعات درباره چنین پدیده شگرفی که به عنوان نجات یک ملت تصویر می‌شود، در دسترس نیست؟ آیا این فقط بازی رسانه‌ای برای جا انداختن پدیده‌ای مشکوک است؟» (لینک)

سوال سختی است با فرضی پیچیده‌؛ یک بازی رسانه‌ای برای جا انداختن پدیده‌ای مشکوک. دست‌کم اینکه می‌دانیم بعید است چشمه‌ای با دبی یک رودخانه بزرگ هم‌اکنون از جایی در سیستان فوران کرده و هر لحظه ۱۲۰ مترمکعب آب را در این منطقه جاری کرده باشد. همچنین مطمئنیم که رودخانه نمی‌تواند از عمق سه هزار متری به ارتفاع آب‌های آزاد جاری شود. جاذبه زمین مثل خیلی از امور دیگر نیست که به اراده برادران انقلابی تعطیل‌پذیر باشد. بعد از خشکاندن رودخانه‌ها و دریاچه‌ها با همان سبک و سیاق مدیریت منابع آب، چرا نظام اینک چشم‌دوخته است به اندک آب‌های باقی مانده ایران در ژرفای سه‌هزار متری؟ سوال سختی است. چاره‌ای نیست جز آنکه برگردیم به همان فرض مشاور وزیر نیرو. ظاهرا یک بازی رسانه‌ای برای جا انداختن پدیده‌ای مشکوک. کدام پدیده؟ واقعا برادران انقلابی در ژرفای سه‌هزار متری به دنبال چه می‌گردند؟