سفر حسن روحانی به توکیو و مذاکرات جداگانه او با مقام‌های دولتی و نمایندگان بخش خصوصی ژاپن، بر‌خلاف انتظار رییس دولت تهران و به‌رغم مکالمه تلفنی آبه با ترامپ پس از پایان دیدار با طرف ایرانی، نتیجه‌بخش نبود و سکوت مسئولان کشور میزبان در این رابطه را می‌توان نشانه شکست نسبی تلاشی تلقی کرد که در وضعیتی دشوار و فضایی ملتهب صورت گرفت.

انعکاس گزارش‌های سرکوب خونین اعتراض‌های گسترده آبان‌ماه از سوی نیروهای امنیتی حکومت سایه‌ای سنگین بر فضای مذاکرات رییس دولت تهران در توکیو داشت و این موضوع علاوه بر تبعات تصمیم تهران به کاهش پلکانی تعهدات پذیرفته‌شده در چارچوب توافق اتمی (برجام)، به‌صورت انتقادآمیز در دیدار و گفت‌و‌گوهای آبه با روحانی مطرح شد.

گذشته از ملامت‌پذیر‌تر شدن جمهوری اسلامی در جامعه جهانی و شهرت یافتن بیش از پیش به نقض حقوق بشر در داخل، علاوه بر ادامه رفتار‌های نامتعارف در خارج، اعم از تعقیب برنامه‌های توسعه اتمی و حملات تروریستی علیه کشتیرانی در آب‌های خلیج فارس که تهدید جدی علیه امنیت منطقه و صلح جهانی تلقی می‌شوند، در چهار ماه گذشته، آرایش ضد‌غربیِ بخش تاثیر‌گذاری از هیات حاکمه ایران دو ماموریت جداگانه میانجی‌گری را که به‌ترتیب رییس‌جمهوری فرانسه و نخست‌وزیر ژاپن تدارک دیده بودند به شکست کشید.  

حسن روحانی ضمن آگاهی از دشواری‌های سیاسی خانگی برای ورود به مذاکرات درباره موضوعی جدی‌تر از حدود مبادله اخیر دو زندانی با آمریکا، راهی ژاپن شد تا شاید راهی برای خروج حتی محدود و مقطعی از وضعیت شکننده مالی جاری کشور پیدا کند.

بحران مالی دولت که از یک سو ناشی از کاهش درآمد‌های ارزی کشور به‌دلیل تحریم‌های آمریکا و از سوی دیگر، افزایش تعهدات مالی برون‌مرزی نظام است، در بودجه سال آینده انعکاسی آشکار دارد که به‌رغم قرض پنج میلیارد دلاری از روسیه، به روایت معاون کمیسیون برنامه و بودجه مجلس، با کسری بی‌سابقه ۳۶۰ هزار میلیارد تومان بسته شده است.

دو هدف عمده روحانی در ماموریت ژاپن

نخستین هدف روحانی در سفر ژاپن تشویق دولت آبه به آزاد‌سازی موجودی نقدی بالغ بر ۵ میلیارد دلاری ایران بود که به‌دلیل اعمال تحریم‌های آمریکا، در ژاپن ضبط شده است.

این مبلغ کلان در صورت آزاد شدن، که فقط با مجوز آمریکا امکان‌پذیر است، و تخصیص آن به خرید خوراک، دارو و محصولات کشاورزی، می‌تواند تا حدودی پاسخگوی نیازهای فوری کشور به واردات اقلام اساسی در سال مالی آینده باشد.

دولت امارات متحده عربی با اجازه آمریکا، در ماه اکتبر سال جاری، ۷۰۰ میلیون دلار از دارایی‌های بلوکه‌شده ایران را در اختیار دولت روحانی قرار داد و راه را برای اقدام مشابه سایر کشورها از جمله ژاپن، هند، کره جنوبی تا حدودی هموار ساخت.

در همین رابطه، روحانی همچنین تلاش کرد که از راه مبادله نفت با کالا، ژاپن را به از‌سرگیری واردات نفت و فرآورده‌های نفتی ایران قانع کند.

دومین هدف روحانی در ماموریت توکیو، رسیدن به توافق کلی با شینزو آبه پیرامون چارچوب مذاکرات آتی مستقیم یا غیر‌مستقیم جمهوری اسلامی با آمریکا بر محور تمدید بخش‌هایی از توافق اتمی در قالب گروه ناظر بر اجرای برجام بود.

او انتظار داشت در صورت پذیرش پیشنهاد طرح تصویب پروتکل الحاقی پیمان منع گسترش سلاح‌های اتمی در مجلس، که در حال حاضر تنها به‌صورت داوطلبانه اجرا می‌شود، ژاپن آمریکا را به تعدیل تحریم‌ها علیه ایران تشویق کند.

پیشنهاد دیگری که روحانی برای اثبات حسن نیت به ژاپن برد تعهد به خودداری از هر نوع اقدام تخریبی علیه کشتیرانی در آب‌های خلیج فارس و فراسوی تنگه هرمز و هرگونه تهدید تاسیسات نفتی عربستان سعودی بود که در طرح «عدم مخالفت با حضور نیروهای ژاپنی ناظر بر امنیت کشتیرانی در آب‌های حوزه خلیج فارس» در مذاکرات دو روزه در توکیو مطرح کرد.

از زمان شکست در جنگ جهانی دوم، ژاپن متعهد شده است از اعزام نیروهای نظامی با قابلیت جنگ در فراسوی مرزهای آن کشور خودداری کند و ماموریت ۲۷۰ پرسنل نظامی ژاپنی در منطقه آب‌های نزدیک به ایران تنها با توجیه نظارت و گشت‌زنی دریایی، صورت می‌گیرد.

چرا میانجی‌گری جواب نمی‌دهد؟

مهم‌ترین مشکلی که روحانی در سفر ژاپن داشت قانع کردن میزبان به پذیرفتن او به‌عنوان نماینده تمام شاخه‌های قدرت و ارزیابی پیشنهادهایش به‌عنوان نظر مجموعه حاکمیت در ایران بود، موضوعی که حتی خود او نیز باور ندارد و در موقعیتی، عادل الجبیر، وزیر مشاور عربستان سعودی در امور خارجه، با اشاره به نقش جواد ظریف به‌عنوان وزیر خارجه ایران، این مساله را با‌صراحت مطرح کرد.

عامل بازدارنده دیگر دست‌های خالی رییس دولت تهران برای وارد شدن به بده‌بستان خارجی بود که این بار با زمان ورود به گفت‌و‌گوهای اتمی منجر به توافق ۱۴ ژوییه سال ۲۰۱۵ تفاوت داشت. ایران نه از ده‌ها هزار کیلوگرم ذخیره اورانیوم غنی‌شده برخوردار بود و نه از ظرفیت صادرات روزانه میلیون‌ها بشکه نفت خام که قطع آن بتواند بازار‌های جهانی را با اختلال روبه‌رو کند.

از این جهت، تنها کارت تامل‌پذیر روحانی در توکیو تهدید به برداشتن گام پنجم تقلیل تعهدات اتمی و همچنین تکرار تلویحی تهدید خطوط کشتیرانی در آب‌های خلیج فارس در صورت ادامه قطع صادرات نفت ایران بود، که آن هم در نتیجه افراط در کاربرد اینک به تهدیدی امنیتی علیه ایران و موجودیت جمهوری اسلامی تبدیل شده است.

سکوت دولت و رسانه‌های ژاپن در انعکاس هرگونه توافق موضوعی و محسوس با ایران در جریان سفر دو روزه حسن روحانی به آن کشور و عبور چراغ‌خاموش رسانه‌های داخلی نزدیک به شاخه‌های تند‌رو از گزارش‌های مربوط به ماموریت روحانی در توکیو، حاکی از باز‌ماندن رییس دولت از هدف‌های مورد انتظار و بازگشت دست خالی او از سفری است که پیش از تدارک نیز پیش‌بینی می‌شد بخت موفقیت آن چندان بلند نباشد.

تند‌روهای حکومت استدلال می‌کنند که تا پیش از بر‌داشتن گام پنجم کاهش تعهدات اتمی در دو هفته آینده و نزدیک‌تر شدن به ظرفیت انفجار بمب اتم، تدارک هر‌گونه مذاکره مستقیم یا غیر‌مستقیم با آمریکا در شرایط نا‌مساوی و از موضع ضعف خواهد بود.

تندروهای داخلی قصد دارند با تشدید مشکلات دولت در برآوردن انتظارات پایه‌ای مردم، در انتخابات اسفند‌ماه مجلس، پایگاه قدرت خود را تقویت کنند و در گام بعد، قدرت اجرایی را نیز در اختیار بگیرند و پس از یک کاسه کردن شاخه‌های قدرت، با آمریکا و کشورهای منطقه از در مذاکره مستقیم درآیند. بنابراین تا رسیدن زمان مطلوب، به حمایت زبانی از دولت بسنده و در عمل، سیاست چوب گذاشتن لای چرخ دولت را تعقیب می‌کنند.