دوازدهمین جشنواره سینما حقیقت، که برخی آن را مهم‌ترین جشنواره مستند در منطقه خاورمیانه ارزیابی می‌کنند، شامگاه یک‌شنبه ۲۷ آذرماه، بعد از یک هفته نسبتا پر‌جنب‌و‌جوش، با معرفی برگزیدگان به کار خود پایان داد. جشنواره‌‌ای که بر‌خلاف دوره‌های گذشته این بار پر‌سر‌و‌صداتر و با حواشی‌ افزون‌تری برگزار شد.

عدم راهیابی برخی فیلم‌های سیاسی و نیز راهیابی برخی دیگر از فیلم‌ها و حذف برخی از آن‌ها در لحظات آخر از جمله این حواشی بود.

نکته جالب توجه این جشنواره حضور و استقبال غیر‌قابل‌تصور مخاطبان از فیلم‌های جشنواره بود. استقبالی که برخی آن را از جمله نکات مثبت جشنواره به شمار آوردند و در مقابل برخی دیگر، نه.

روزنامه همشهری در گزارشی انتقادی هجوم جمعیت به این جشنواره را حاصل «موج‌های خبری شبکه‌های اجتماعی» ارزیابی کرد که سبب شد «ناگهان یک فیلم فوق‌العاده بی‌ارزش… با صف‌های طولانی در جشنواره سینما حقیقت اکران شود و مستندهای درخشان برای صندلی‌های خالی سالن به نمایش در‌آید».

اقبال به مستند‌های دوره انقلاب

بخش مستندهای دوره انقلاب، که به‌مناسبت چهلمین سال انقلاب تدارک دیده شده بود، از بخش‌های جذاب جشنواره بود.

از جمله آثاری که با تحسین روبه‌رو شد مستند «تازه‌‌نفس» اثر کیانوش عیاری، فیلم‌ساز شناخته‌شده ایرانی، است که پیش از این در سال ۹۲ از تلویزیون پخش شد. اثری ۴۵ دقیقه‌ای که در شبکه مجازی در دسترس است. عیاری در این فیلم تصویری نسبتا روایی و مستند از روزهای تابستان سال ۱۳۵۸ در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. از صحنه‌های جالب فیلم، می‌توان به نمایش بخشی از تئاتری به‌نام «ممنوع‌الخروج» اشاره کرد که در آن علی میری، کمدین معروف، با هفت‌‌تیری در دست به فردی که دستگیر شده است می‌گوید: «مملکت را به ورشکستگی کشاندید، بس نیست؟ مردم برای یک تک‌تومانی آه می‌کشند و آن‌وقت شما چمدان‌به‌چمدان از این مملکت پول خارج می‌کنید»؛ دیالوگی که شنیدنش هم‌زمان با اتفاقات این روزها در فضای سیاسی و اقتصادی ایران، موجب هم‌ذات‌پنداری مخاطب با شخصیت کمدین می‌شود.

از دیگر فیلم‌های قابل‌اعتنای حوزه سیاسی، فیلم «بهارستان خانه ملت» به کارگردانی بابک بهداد بود، که جایزه نخست بخش هنر و تجربه را هم از آن کارگردان فیلم کرد. فیلم درباره‌ سرگذشت مجلس شوراست و روایتِ برآمده از تاسیس آن، از زمان صدور فرمان مشروطه از سوی مظفرالدین‌شاه قاجار و گشایش مجلس شورای ملی در کاخ گلستان تا انقلاب ۱۳۵۷ و انقراض سلطنت پهلوی.

کارگردان برای ارتقای تصویرهای این فیلم بیش از ۴۵۰ عکس را رنگ‌آمیزی و با استفاده از ابزارها و امکانات امروزی به‌روزرسانی کرده است.

فیلم «آیت‌الله»، ساخته مصطفی موسوی، از دیگر آثاری بود که به‌شکلی موجز و مفید زندگی و آرای آیت‌الله خویی را مورد شرح و تحلیل قرار می‌دهد و برخی آرای اختلاف‌نظرهای آقای خویی با آیت‌الله خمینی را نیز در این فیلم بیان می‌کند.

علاوه بر نمایش فیلم‌های ایرانی از مستندسازهای شاخصی چون عیاری و امیر نادری، باید از آثار مستند‌سازهای خارجی هم نام برد، که از جمله آن‌ها مستندی از ورنر هرتزوگ، فیلم‌ساز نام‌آور آلمانی، است با عنوان «گورباچف». هرتزوگ، که آثارش در ایران نیز شناخته‌ شده است، در این فیلم سراغ گورباچفی می‌رود که در دهه ۹۰ زندگی خود است و سعی دارد از طریق مصاحبه با او و برخی دیگر از شخصیت‌ها ناگفته‌هایی از فروپاشی شوروی تا ماجرای دیوار برلین و پایان جنگ سرد را روایت کند. او تصویری صمیمی و همدلانه از گورباچف به دست می‌دهد و البته خودش هم در این مصاحبه می‌گوید که چقدر شیفته گورباچف است.

فیلم‌هایی که به جشنواره راه نیافتند، از فیلمی درباره فائزه هاشمی تا اثری درباره مهدی بازرگان

بخشی از جشنواره سینما حقیقت به مستند‌هایی اختصاص داشت که درباره رخدادها یا  شخصیت‌های سیاسی قبل و بعد از انقلاب ساخته شده است. برخی از این آثار فرصت حضور و نمایش در جشنواره را پیدا کردند و برخی دیگر به دلایل فنی و حتی، به‌زعم منتقدها، دلایل «سیاسی» از اکران در جشنواره محروم ماندند.

مستند «شورش علیه سازندگی» ساخته مصطفی شوقی و مستند «راه طی‌شده» به کارگردانی علی ملاقلی‌پور دو فیلمی بودند که داورهای جشنواره آن را واجد شرایط شرکت در جشنواره تشخیص ندادند.

دبیر جشنواره در توضیح علت راه‌ نیافتن این دو اثر به نظر داورها ارجاع می‌دهد و می‌گوید حتی آرای ذخیره هم نداشتند تا واجد شرکت در جشنواره شوند.

مستند «شورش علیه سازندگی» روایتی از اعتراضات مردمی اوایل دهه ۷۰ در مشهد و اسلامشهر علیه سیاست‌های اقتصادی دولت هاشمی رفسنجانی است، که به دولت سازندگی شهرت یافته بود. این فیلم سومین تجربه مستندسازی تاریخی این فیلم‌ساز پس از دو مستند «علم» و «هویدا» است. مستند هویدای این فیلم‌ساز سال گذشته در جشنواره به نمایش در‌آمده بود.

«راه طی‌شده» اما سر‌و‌صدای بیشتری به پا کرد. این فیلم درباره مهندس مهدی بازرگان و زندگی اوست، که نمایش آن با اعتراض نوید بازرگان، فرزند مهدی بازرگان، روبه‌رو شد و فیلم‌ساز را به تحریف تاریخ متهم کرد. فیلم‌ساز پاسخ فرزند بازرگان را داد و او را به یک‌جانبه‌نگری متهم کرد. اما فیلم فارغ از محتوایی که نشان می‌داد با پیش‌فرضی غیر‌منطبق با زندگی بازرگان طراحی و ساخته شده است، حتی از لحاظ حرفه‌ای نیز معیارهای اولیه تکنیکی و هنری یک مستند را نداشت و به همین دلیل و فارغ از مضمون و محتوای یک‌طرفه‌اش، رای ذخیره هیات داوران را هم به دست نیاورد. فیلم از نظر محتوایی نیز با واکنش انتقادی یکی از مورخان شناخته‌شده روبه‌رو شد. ایسنا در گزارشی از مراسم رونمایی این اثر، به‌نقل از مجید تفرشی، مورخ، خطاب به کارگردان نوشت: «این یک تاریخ‌نویسی دروغ بود، هرچند شما بلد نبودید دروغتان را در این فیلم بفروشید.»

مستند«مثل یک زن»، به کارگردانی و تهیه‌کنندگی مژگان ایلانلو، دیگر فیلمی بود که اقبال راهیابی به این جشنواره را نیافت. فیلم زندگی خانوادگی و سیاسی فائزه هاشمی را روایت می‌کند، که کارگردان، به‌گفته خودش، دو سال همراه خانم هاشمی بوده و از صحنه‌های متعددی از زندگی‌شان، که شامل خانواده آقای هاشمی رفسنجانی هم می‌شود، فیلمبرداری کرده است. فیلم به‌رغم آن‌که با رای هیات انتخاب در زمره آثار منتخب جای گرفت، با فشار مدیران رده‌بالای سازمان سینمایی از جشنواره حذف شد. آن‌ها دلیل حذف را به زنده‌ بودن سوژه فیلم ارتباط دادند و گفتند با این‌که فیلم برای نمایش عمومی مجوز گرفته است، اما اکرانش در جشنواره ممکن نیست.

واکنش کیهان به فیلمی درباره پل ورسک و پاسخ دبیر جشنواره

از جمله فیلم‌هایی که برای دست‌اندرکاران جشنواره حاشیه‌ساز شد «ورس» ساخته جواد وطنی بود، فیلمی که با سرمایه مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی وزارت ارشاد و به‌مناسبت هشتادمین سال ساخت پل ورسک روی پرده رفت. ورسک پلی است در جاده تهران به شمال که دارای گارانتی ۷۰ ساله بود و از جمله پل‌هایی است که به دستور رضاشاه ساخته شد و محل و چگونگی ساختش با تجهیزات آن دوره همواره با تحسین بینندگان و حتی کارشناسان و متخصصان روبه‌رو بوده است.

کیهان نمایش این فیلم را «نمودی بارز از نفوذ فرهنگی» دانست که «با نادیده انگاشتن خیانت‌های فراوان و بی‌شمار پهلوی اول، اقدام به ترسیم و تصویرسازی قدیس‌گونه از این دیکتاتور نماید و این همه در لوای یک فیلم تاریخی با موضوع پایان گارانتی ۷۰ ساله پل ورسک پنهان گردد.»

روز بعد از انتشار این نوشته اعتراضی، آقای طباطبایی، ریاست جشنواره، در پاسخ گفت: «این فیلم درباره پل ورسک و ساخت آن است. حالا این‌که در این فیلم عنوان می‌شود که این پل، در زمان رضاشاه ساخته شده، بگوییم در زمان نادرشاه افشار یا من ساخته شد؟… اگر رضاشاه جاده تهران-شمال را ساخته و ما درباره جاده تهران-شمال یا پل کندوان در حال ساخت مستند باشیم، این را نگوییم که به دستور چه کسی ساخته شده است یا اگر گفتیم این کار خوب در زمان رضاشاه انجام شده این تمجید از رضا شاه است؟ این حرف‌ها چیست؟ این اثر اصلا حذفیات هم نداشته است.»

کیهان اما از پای ننشست و مدیریت جشنواره را به عملیاتی کردن شعار «رضا‌شاه روحت شاد» با نمایش این فیلم متهم ساخت و نوشت: «چگونه می‌شود که در چهل‌ سالگی انقلاب اسلامی مدیریت سینمایی کشور این چنین همسو با بیگانگان در‌آمده و به‌صورتی این چنین شفاف شعار مضحک و مجعول شبکه‌های معاند سلطنت‌طلب در قالب «رضاشاه روحت شاد» را با بودجه‌های فرهنگی کشور تصویرسازی و به مخاطب مسلمان ایرانی حقنه‌ نماید!» در مستند «آیت‌الله» اعلمیت آیت‌الله خویی، شاگرد‌پروری، تلاش او در جهت حفظ حوزه نجف به‌عنوان میراث شیعیان و شبهه اختلاف میان آیت‌الله خویی و آیت‌الله خمینی را در قالب مستند پرتره روایت شده است.

استقبال فیلم‌سازان داخل و خارج از حضور در جشنواره

براساس گزارشی که محمدمهدی طباطبایی‌نژاد در نشست خبری پیش از آغاز جشنواره ارائه داده بود، اقبال به این جشنواره روز‌به‌روز بیشتر می‌شود، به‌نحوی که ‌امسال ۶۳۴ فیلم مستند به دبیرخانه جشنواره ارسال شد و پس از پایان کار هیات انتخاب،۷۱ فیلم به بخش مسابقه ملی سینما حقیقت راه یافتند. از این تعداد، ۲۷ مستند کوتاه،۲۰ مستند نیمه‌بلند و۲۴ مستند بلند بودند و ۲۹ فیلم هم در بخش جایزه شهید آوینی حضور یافتند.

امسال، بخشی با عنوان «مسابقه فیلم‌های مستند معدن و صنایع معدنی ایران» به جشنواره اضافه شد، که به ۳ اثر منتخب جوایزی در حد رقابت ملی اهدا شد. در بخش مسابقه بین‌الملل نیز حدود ۴ هزار فیلم مستند از یکصد کشور جهان متقاضی شرکت در جشنواره بین‌المللی سینما حقیقت شدند، که از این تعداد ۲۷ فیلم مستند خارجی تولید۲۰ کشور از ۵ قاره جهان انتخاب شدند. در این جشنواره، فیلم «خانه‌ای برای تو» به کارگردانی مهدی بخشی مقدم به‌عنوان بهترین فیلم دوازدهمین جشنواره سینما حقیقت معرفی شد.

تندیس ویژه هیات داوران، دیپلم افتخار و مبلغ ۱۲۰ میلیون ریال به زینب تبریزی، کارگردان فیلم «تمام چیزهایی که جایشان خالیست»، تعلق گرفت و تندیس جایزه ویژه دبیر جشنواره، دیپلم افتخار و مبلغ ۱۰۰ میلیون ریال به مهدی نورمحمدی، کارگردان فیلم «آواز جغد کوچک»، داده شد.