بخش عمده‌‌ای از جمهوری خودمختار داغستان تا حدود دویست سال پیش، قسمتی از خاک ایران بوده است. این سرزمین در سال ۱۸۱۳ و در پی جنگ‌های ایران و روسیه و امضای پیمان‌نامه گلستان، از ایران جدا شد. اما در گوشه‌وکنار داغستان همچنان یادگارهای تاریخی و فرهنگی ایران به‌ چشم می‌خورند، از جمله در موزه ملی داغستان در شهر ماخاچ‌قلعه. این موزه به شکل کنونی در سال ۱۹۲۴ بنیان نهاده شد.

 موزه ملی داغستان در مرکز شهر ماخاچ‌قلعه

موزه ملی داغستان که مالامال از اشیاء و مدارک تاریخی از دوره‌های گوناگون است، هنوز کتابچه فهرست کامل آنچه در خود جای داده را منتشر نکرده است. ساختمان کنونی موزه عمارت زیبایی است که یک بازرگان داغستانی آن را اهدا کرده است. در این موزه اسلحه‌ها و آثار هنری ایران در سه گالری جای داده شده‌اند. بسیاری از این اشیاء در زندگی روزمره مردم داغستان کاربرد داشته‌اند، مانند قمقمه‌های آب برای زمان اسب‌سواری و ظروفی با طرح پرندگان و حیوانات. 

مریم ساگیتووا، از پژوهشگران موزه ملی داغستان، می‌گوید: «بسیاری از داغستانی‌ها به‌عنوان جواهرساز در مناطق گوناگون، از جمله ایران کنونی، کار می‌کرده‌اند. آن‌ها اشیاء هنری متنوعی را می‌خریدند و به داغستان می‌آوردند؛ از جمله آثاری برای تزیینات درون خانه مانند کاشی‌های لعاب‌دار. از سویی، با توجه به جنگ‌های زیادی که در داغستان اتفاق می‌افتاده، خان‌های ساکن در منطقه اسلحه می‌خریدند و در خانه نگه می‌داشتند. آن‌ها پس از انقلاب بلشویکی در سال ۱۹۱۷، اسلحه‌ها را به موزه‌ها فروختند. در واقع، بسیاری از اسلحه‌های موجود در موزه از مجموعه‌های شخصی گردآوری شده‌ است.»

کاشی لعاب‌دار ایرانی از سده دهم میلادی

در کنار اسلحه‌ها، ظروف و کارهای هنری سفالی، یکی از نمونه‌های منحصربه‌فرد در موزه ملی داغستان فرمانی است به زبان پارسی که شاه سلطان حسین در سال ۱۷۰۵ میلادی، برای حاکم شهر دربند فرستاده است. مریم ساگیتووا می‌افزاید: «صفویان و بسیاری از دیگر حاکمان ایرانی در دربند فرمانروایی می‌کردند. بعضی از حاکمان محلی هم با آن‌ها پیوند خانوادگی داشتند و مدارک حکومتی را در خانه‌هایشان نگه داشته‌اند. بعضی از این مدارک در بایگانی موزه ملی داغستان موجود است، که یکی از آن‌ها را در گالری به‌نمایش گذاشته‌ایم. سه فرمان صفوی دیگر هم در مخزن موزه موجود است که پژوهشگران در حال کار روی آن‌ها هستند.»

 پس از فروپاشی دودمان صفویان، داغستان سال‌ها محل درگیری نادرشاه افشار با امپراتوری‌ روسیه، عثمانی و همچنین قبایل محلی‌ــ به‌ویژه لِزگی‌ها‌ــ بود. تلاش‌های او برای بازپس‌گیری مناطقی که پتر یکم اشغال کرده بود در مارس ۱۷۳۵ به نتیجه رسید. سکه‌های افشاری که در داغستان ضرب شده‌اند نیز از این دوره به‌یادگار مانده‌اند. در موزه ملی داغستان یک ویترین به نادر‌شاه اختصاص داده شده که در آن ادوات نظامی مربوط به دوره افشاریه نگهداری می‌شود.  

 کلاهخود از دوره افشاریان در موزه ملی داغستان

یکی دیگر از مجموعه‌های موزه ملی داغستان که غیرمستقیم به ایران مربوط می‌شود تابلوهای نقاشی است. در شماری از این تابلوها رویدادهای تاریخی میان ایران و روسیه به‌دست هنرمندان روس به‌ تصویر کشیده شده‌اند. یکی از این تابلوها اثری است از فرانسوا روبو. او در کشیدن تابلوهای سراسرنما و نبردهای تاریخی شهرت زیادی داشت. در نقاشی زیر، روبو لشکرکشی پتر یکم به ایران در سال ۱۷۲۲ و دیدار او با حاکم ایرانی داغستان را ترسیم کرده است. این تابلو، که در سال ۱۸۹۳ آفریده شده است، در سال‌های پس از انقلاب بلشویکی (۱۹۱۷)، از گرجستان به داغستان آورده شد. 

 فرانسوا روبو لشکرکشی پتر یکم به ایران را در این نقاشی به‌تصویر کشیده است

 

مریم ساگیتووا می‌گوید: «در زمان امپراتوری روسیه، چنین نقاشی‌هایی با سوژه جنگ، اغلب به این خاطر کشیده می‌شد که نقاشان بتوانند آن‌ها را به موزه‌ها بفروشند. بسیاری از این‌گونه آثار از موزه قفقاز در تفلیس به این‌جا منتقل شده است. این کار پس از پیروزی روسیه در نبرد قفقاز در میانه سده نوزدهم میلادی و همچنین در پی انقلاب بلشویکی، اتفاق افتاد. امروزه، خود موزه ملی داغستان هم به نام تاخوگودی (Takho-Godi) نامیده می‌شود. او یکی از چهره‌های سرشناس و تحصیل‌کرده انقلاب بلشویکی بود که برای گردآوری این آثار در موزه ملی داغستان تلاش بسیاری کرد.»

اطلاعات درباره آثار هنری موزه ملی داغستان، از جمله بخش ایران، بسیار ناچیز است. در بسیاری از منابع اینترنتی، این موزه با «موزه هنر داغستان»، که نهاد دیگری است، اشتباه گرفته می‌شود. مسئولان بسیاری از این موزه‌ها از نبود بودجه برای به‌کارگیری افراد مسلط به زبان انگلیسی در روابط عمومی شکایت دارند. شناسایی بسیاری از نهادهای فرهنگی روسیه، به‌ویژه آن‌ها که با مسکو و سن‌پیترزبورگ فاصله دارند، هنوز در مراحل نخست است.