در واکنش به مجموعه جدیدی از تحریم‌های آمریکا، ایران به‌دنبال توسعه تجارت غیرنفتی با عراق و قبضه بازارهای انرژی و مهندسی در این کشور است.

با توجه به نفوذ دولت ایران در عراق و اینکه واردات غیرنفتی عراق از ایران، نزدیک‌به شش‌میلیون دلار در سال است، چنین حرکتی ازسوی تهران قابل پیش‌بینی بود. علاوه‌بر این، دسترسی تاجران ایرانی به بازار عراق، همواره آسان بوده است و این مساله نیز عراق را به بازار خوبی برای ایران تبدیل می‌کند. رفتار رقبای منطقه‌ای ایران، یعنی ترکیه و عربستان سعودی نیز در اقبال ایران به‌سمت عراق بی‌تاثیر نیست.

شبکه تلویزیونی الجزیره در گزارشی به بررسی تاثیر واکنش‌های ایران به تحریم‌های آمریکا بر عراق پرداخته و آنها را نشانه‌های خوبی برای عراق، ارزیابی نمی‌کند. به گفته تحلیلگر الجزیره، تجارت با عراق می‌تواند به اقتصاد زیان‌دیده‌ ایران کمک کند، اما ممکن است هم‌زمان توسعه‌ اقتصادی عراق را در نطفه خفه کند.

ایران در سال‌های گذشته، بازارهای عراق را با محصولات بسیار ارزان لبریز کرده است و به‌نظر می‌رسد تحریم‌های جدید، این وضعیت را تشدید کند. ازسوی دیگر، اگر دولتی موافق با ایران در عراق شکل گیرد، به این معنی‌ است که تحریم‌های آمریکا در حداقل‌ترین سطح ممکن در این کشور اجرا خواهد شد که نتیجه آن، تبدیل شدن عراق به بازاری بهتر برای صادرات محصولات ایرانی‌ است.

کردستان عراق

ایرج مسجدی، سفیر ایران در عراق و مقامات تجاری عراقی ماه گذشته، درمورد افزایش سطح روابط تجاری و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی ایران در آن کشور، گفت‌وگو کردند. ازسوی دیگر، رابط تجاری ایران با اقلیم کردستان عراق نیز رو به افزایش بوده است. این افزایش، پس از رفع تحریم موقت کردستان از طرف ایران پس از رفراندوم استقلال کردها در سال گذشته، اتفاق افتاده است.

پس از حذف تنبیهات در اواخر سال ۱۳۹۶، کردها ضمن شروع به بازسازی مرزهایشان با ایران،  توافق کردند که هزینه‌های گمرکی برای برخی کالاها را حذف کنند. امروز یک‌سوم صادرات غیرنفتی ایران، به کردستان عراق می‌رود. معاون اول اتاق بازرگانی اربیل به خبرنگار الجزیره گفته است که احتمال می‌دهد برخی تولیدکنندگان ایرانی تجارت خود را به اربیل منتقل کنند، تا از پس موانع ایجادشده درنتیجه تحریم‌های آمریکا بربیایند. نتیجه چنین انتقالی این است که محصولات ارزان ایرانی بر بازار کردستان غلبه کنند، بدون اینکه لزوما کیفیت محصولات مشابه ترک را داشته باشند.

بحران آب

بحران آب در عراق نیز برای ایران فرصت‌هایی را ایجاد کرده است. تغییرات اقلیمی از یک طرف و سدهایی که ترکیه روی دجله و فرات ساخته بود تا نیازهای آبی عراق را برآورده کنند، آن کشور را به‌شدت وابسته‌به واردات محصولات کشاورزی کرده است. ارزش صادرات مواد غذایی و کشاورزی ایران به عراق، سالانه بیش از دومیلیون دلار است.

با توجه به بدتر شدن وضعیت آب و ناتوانی تولیدکنندگان محلی محصولات کشاورزی، به‌نظر می‌رسد که وابستگی عراق به تهران و آنکارا افزایش یابد. این وابستگی به تهران اجازه می‌دهد که اهرم فشار بالاتری برای افزایش سهم خود در بازار عراق داشته باشد. تمامی اینها با توجه به این حقیقت است که ایران خود با بحران آب روبروست.

در راستای افزایش صادرات به عراق، ایران به استراتژی‌های پیشرفته‌تری مثل صادر کردن محصولات با ارزش افزوده –صادرات آرد به‌جای گندم— روی آورده است؛ استراتژی‌هایی که مقامات ترک معتقدند ایران به‌دنبال تقلید از استراتژی‌های تجاری ترکیه در عراق، اتخاذ کرده است.

ترکیه و عربستان سعودی

تقویت روابط بین ترکیه و عراق نیز ایران را به‌سمت توسعه‌ روابطش با بغداد سوق داده است. روابط تجاری ترکیه با عراق، همیشه وابسته به همکاری منطقه کردستان بوده است، زیرا بسیاری از محصولات، از مرز ابراهیم خلیل عبور می‌کنند؛ اما پس از تلاش اربیل برای استقلال و برگزاری رفراندوم با وجود مخالفت آشکار همسایگان، آنکارا به این نتیجه رسید که باید وابستگی‌اش به این منطقه برای صادرات محصول به عراق را کاهش دهد.

رییس جمهوری ترکیه و نخست‌وزیر عراق، ماه گذشته قرار گذاشتند که مرزی مستقیم در اواکوی - فیش‌‌هابور بین دو کشور بسازند که از کنار منطقه کردستان می‌گذرد. راه‌اندازی چنین مرزی نه‌تنها کردها را دور می‌زند، بلکه اجازه می‌دهد که سهم صادرات ترکیه در بازار عراق، افزایش یابد.

عربستان سعودی نیز دیگر نیروی موثر بر توسعه روابط تجاری ایران و عراق است. ریاض سیاست جدیدی را دنبال می‌کند که تجارت در راس آن قرار دارد و مایل است سهم خود از بازار عراق را افزایش دهد. ریاض تجربه ده‌ساله‌ ایران در بازار عراق را ندارد؛ اما به‌نظر می‌رسد مناطق و بخش‌هایی را هدف قرار داده است که ایران و عراق بر سر آنها درگیری‌هایی دارند؛ ازجمله آنها، بخش انرژی ست.

عربستان سعودی به عراق سه‌برابر حجم برقی که ایران فراهم می‌کند را با قیمتی بسیار پایین‌تر پیشنهاد داده است. ریاض با چنین اقداماتی که در زمره تحرکات مربوط به قدرت نرم آن کشور قرار می‌گیرد، به‌دنبال فلج کردن اهرم اقتصادی ایران در عراق است. برای مقابله با استراتژی‌های قدرت نرم ریاض و همچنین تحریم‌های امریکا، ایران چاره‌ای جز افزایش سطح تجارت با عراق ندارد. برای رسیدن به چنین هدفی، احتمالا ایران به‌سمت درگیر کردن متحدانش در پارلمان عراق، در شبکه‌های تجاری و بازسازی و تبدیل آنها به لابی‌های ضدسعودی خواهد رفت. با چنین کاری، ایران بخشی از تعهدات مالی خود به این مهره‌ها را رفع خواهد کرد و آنها را به نیروهای تحت‌الحمایه و درعین‌حال، خودبسنده تبدیل خواهد کرد.

موج اعتراضات اخیر در عراق، نشان می‌دهد که چگونه محصولات ارزان ایرانی عراق را تحت تاثیر گذاشته است. تحریم‌های جدید آمریکا علیه ایران و همچنین جاه‌طلبی دیگر بازیگران منطقه‌ای، در چند سال آینده، تنها و تنها  اثری منفی بر توسعه عراق خواهد داشت.