یکی از مهم‌ترین حوادث هفته‌های اخیر گسترش ویروس کرونا و کاهش رشد اقتصادی چین و بقیه کشورهای عمده مصرف‌کننده انرژی بوده است. در این بین، یکی از وقایعی که می‌تواند امنیت منطقه‌ و توازن قوا در بُعد انرژی را در میان‌مدت تغییر دهد امضای توافقنامه صلح میان طالبان و آمریکا پس از دو دهه کشمکش و بی‌ثباتی در افغانستان است. این تفاهم‌نامه پس از ۱۸ ماه مذاکره فشرده بین نمایندگان طالبان و دیپلمات‌های آمریکایی، حاصل شد و روز ۲۹ فوریه (۱۰ اسفند) در دوحه قطر به امضا رسید.

بر اساس این تفاهم‌نامه، آمریکا متعهد است تمام نیروهای خود را ظرف ۱۴ ماه پس از اجرای تفاهم‌نامه، از افغانستان خارج کند. برخی کارشناسان مسائل منطقه بر این باورند که آمریکا با امضای تفاهم‌نامه صلح با طالبان، به‌دنبال پیاده‌سازی فرمول صلح با ویتنام است. آمریکا ابتدا با ویتنام شمالی قرارداد صلح امضا کرد؛ بعد، ویتنام جنوبی هم به این قرارداد پیوست. انتظار می‌رود تفاهم‌نامه صلح با طالبان در صورت موفقیت، ضمن ایجاد ثبات در منطقه در بعد انرژی، روند اجرای پروژه‌های انتقال گاز و برق از آسیای میانه به کشورهای افغانستان، پاکستان و هند را نیز تسریع کند. به این ترتیب، ژئوپلتیک انرژی هم دچار تغییر خواهد شد.

شبه‌قاره هند، بازار جدید گاز ترکمنستان 

ترکمنستان با دارا بودن منابع عظیم گاز، تاکنون جز صادرات گاز به چین، نتوانسته است در امنیت انرژی کشورهای منطقه نقش ایفا کند. با توجه به سیاست روسیه برای کنترل مسیرهای صادرات انرژی و کارشکنی این کشور در پروژه‌های آتی انتقال انرژی از کشورهای آسیای میانه و دریای خزر به بازار مصرف، ترکمنستان نتوانسته است برخی پروژه‌های مهم از قبیل خط لوله ترنس کاسپین و تاپی را اجرایی کند. ترکمنستان در برخی موارد، گاز را به قیمت ارزان به گازپروم روسیه می‌فروخت و این شرکت آن را با قیمت بالاتر به کشورهای خریدار صادر می‌کرد.

پروژه تاپی

با امضای کنوانسیون حقوقی دریای خزر، انتظار می‌رفت اجرای پروژه ترنس کاسپین، که گاز ترکمنستان را به اروپا منتقل خواهد کرد، تسریع شود. اما با مخالفت روسیه و ایران با عبور این خط لوله و در نبودِ منابع مالی لازم برای اجرای این پروژه، ترکمنستان به بازار انرژی افغانستان، پاکستان و هند چشم دوخته است.

در طول دو دهه، مذاکرات مفصلی روی پروژه تاپی انجام گرفته بود اما تا سال ۲۰۱۵، نتایج مورد‌نظر حاصل نشده بود. در سال ۲۰۱۵، مذاکرات جدی دوباره شروع شد و در سال  ۲۰۱۸، قرارداد نهایی به امضا رسید. پیش از این، در آوریل ۲۰۱۶، قرارداد سرمایه‌گذاری پروژه تاپی در عشق‌آباد به امضای نمایندگان این کشورها رسیده و قرار بود عملیات احداث بخشی از این پروژه سال قبل به بهره‌برداری برسد.

بر اساس این قرارداد، ترکمنستان باید سالانه ۳۳ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی به این سه کشور صادر کند. ترکمنستان برای تامین این میزان گاز طبیعی، با مشکل خاصی روبه‌رو نیست. تنوع‌بخشی به منابع انرژی در سیاست ملی انرژی پاکستان و هند بسیار مهم است و با توجه به افزایش مصرف انرژی در این دو کشور، بدیهی است که هر دو کشور مایل به اجرای این پروژه باشند.

امنیت خط لوله تاپی

در مبحث امنیت انرژی، مساله امنیت عرضه و ترانزیت انرژی جایگاه ویژه‌ای دارد. وقتی قرارداد تاپی امضا شد، برخی کارشناسان امنیت انرژی بر این باور بودند که با توجه به عبور خط لوله تاپی از مناطقی از افغانستان که در کنترل طالبان است، امنیت خط لوله در این مناطق همیشه در معرض خطر خواهد بود. طالبان برای روشن شدن مواضعش نسبت به این پروژه و در جریان امضای قرارداد پروژه تاپی، در بیانیه‌ای که در اختیار رسانه‌ها گذاشته شد، تعهد داد که برای امنیت پروژه تاپی مشکلی پیش نخواهد آمد و جریان خط لوله در مناطق تحت کنترل طالبان قطع نخواهد شد.

به نظر می‌رسد با امضای تفاهم‌نامه صلح بین آمریکا و طالبان، مساله امنیت خط لوله در این بخش تا حد زیادی حل خواهد شد؛ هرچند در پاکستان نیز خط لوله با مسائل امنیتی روبه‌رو است.

این خط لوله در صورت اجرایی شدن، می‌تواند هم از لحاظ اقتصادی برای افغانستان مفید باشد و هم برای کابل این امکان را فراهم کند تا در امنیت انرژی پاکستان و هند نقش ایفا نماید. اما مساله مهمی که تاکنون راه‌حل ریشه‌ای برای آن یافت نشده تامین منابع مالی این پروژه است.

تامین منابع مالی پروژه

هیچ‌یک از طرف‌های درگیر در پروژه به‌تنهایی قادر به تامین منابع مالی ۱۰ میلیارد دلاری برای احداث این پروژه نیستند. پاکستان اگر منابع مالی لازم را داشت، تاکنون باید پروژه خط لوله واردات گاز از ایران را تکمیل می‌کرد. ایران خط لوله مورد‌نیاز برای انتقال گاز تا مرز پاکستان را احداث کرده است، اما پاکستان کمبود منابع مالی و تحریم صنعت انرژی ایران را دلیلی برای تکمیل نکردن این پروژه در خاک خود عنوان کرده است. در این بین، عربستان سعودی هم با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های انرژی پاکستان، از توان تاثیر‌گذاری بر سیاست خارجی این کشور نیز برخوردار شده است.

ترکمنستان دیپلماسی فشرده‌ای در پیش گرفته است تا منابع مالی مورد‌نیاز برای تکمیل پروژه تاپی را تامین کند. در سال ۲۰۱۷، بانک توسعه اسلامی موافقت خود را با اختصاص وام ۷۰۰ میلیون دلاری به پروژه تاپی اعلام کرد. چند ماه بعد، بانک دولتی ترکمنستان با هدف بهره‌گیری از منابع مالی بانک‌های عربستان سعودی، قراردادی برای اخذ وام از صندوق توسعه این کشور امضا کرد.

رییس‌جمهوری ترکمنستان در اوایل سال ۲۰۱۸، در سفر به کشورهای عرب حوزه خلیج فارس، برای بهره‌گیری از منابع مالی موسسه‌های مالی و بانکی این کشورها، با سران و روسای موسسه‌های مالی و بانکی دولتی و خصوصی کویت و امارات متحده عربی مذاکراتی داشت. در جریان این سفر، مذاکرات مقدماتی برای استفاده از منابع مالی کشورهای عربی در تکمیل پروژه، انجام شد، اما تا امروز، پیشرفت چندانی در این زمینه حاصل نشده است.

امضای توافق‌نامه صلح طالبان و آمریکا می‌تواند هم در ثبات و امنیت افغانستان و هم ثبات و امنیت منطقه‌ای موثر واقع شود. به عقیده برخی صاحب‌نظران، این بیم وجود دارد که با خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان، طالبان بخواهد نفوذ خود را در کلیه مناطق افغانستان گسترش دهد، که این خود می‌تواند به تداوم بی‌ثباتی در افغانستان منجر شود. تفاهم‌نامه صلح با طالبان در کل قدم مثبتی برای پروژه تاپی است، اما به‌تنهایی نمی‌تواند گامی بزرگ و جدی برای احداث و تکمیل پروژه تاپی قلمداد شود.

اقتصاد ترکمنستان نیازمند صادرات بیشتر انرژی است و اجرای پروژه تاپی برای رشد اقتصادی این کشور لازم و ضروری است، اما مساله مهم یعنی تامین منابع مالی این پروژه تا به امروز به‌طور کامل حل نشده است. پروژه تاپی در صورت اجرایی شدن، توان ایجاد تغییر جدی در ژئوپلتیک انرژی و امنیت و همکاری منطقه‌ای را داراست. اما تا آن زمان، مشکلات عمده‌ای همچون تامین منابع مالی، مشکلات امنیتی در مسیر خط لوله در پاکستان و مشکلات سیاسی بین پاکستان و هند باید حل‌و‌فصل گردد.