تجارت میان ایران و عراق به‌طور قابل‌توجهی رشد کرده و این کشور در میان شرکای تجاری ایران جایگاه مهم‌تری نسبت به گذشته پیدا کرده است. تراز تجاری به شدت به نفع ایران سنگینی می‌کند به‌طوریکه عراق به مهم‌ترین مقصد صادرات کالاهای ایرانی تبدیل شده است. این درحالی‌ست که نام عراق حتی در‌میان بیست صادرکننده اول به ایران هم قرار ندارد.

تجربه تحریم‌های دوره قبل نشان داد وقتی شرایط اقتصادی تجاری سخت می‌شود مبادلات تجاری ایران با کشورهای همسایه افزایش می‌یابد چون مبادلات مرزی، ظرفیت‌هایی برای مقابله با محدودیت تحریم‌ها دارد.

به نظر می‌رسد با بازگشت تحریم‌ها، عراق در بین همسایگان ایران جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده و افزایش تجارت میان دو کشور در ماه‌های اخیر، در همین چارچوب قابل ارزیابی‌ست.

نقش مهم صادرات ریالی

یکی از دلایل افزایش تجارت ایران و عراق، پدیده «صادرات ریالی» است. منظور از صادرات ریالی این است که بازرگانان ایرانی هنگام صادرات کالا به عراق، به جای دلار یا ارزهای خارجی، ریال ایرانی دریافت می‌کنند. گویی در داخل ایران کالا می‌فروشند.

حالا پرسش این است که مشتری‌های عراقی‌ کالاهای ایرانی، از کجا ریال ایران به دست آورده‌اند تا با آن خرید ریالی کنند؟

موضوع به آنجا برمی‌گردد که فعالان بازار ارز ایران، به شهر‌های مختلف عراق می‌روند و از صرافان عراقی دلار می‌خرند. آنها دلار را با ریال معاوضه می‌کنند و دلار را به‌طور غیررسمی به ایران می‌آورند. نرخی که مبادله با آن صورت می‌گیرد با نرخی که در تهران با آن دلار خرید و فروش می‌شود تفاوت دارد.

صرافان عراقی نیز، ریال ایران را به آن دسته از بازرگانان عراقی می‌فروشند که مشتری کالاهای ایرانی هستند. به این ترتیب منابع ریالی بازرگانان عراقی‌ها برای خرید کالای ایرانی تامین می‌شود.

حجم دلارهایی که از شهرهای عراق مانند سلیمانیه به ایران می‌آید به قدری زیاد است که «دلار سلیمانیه» یکی از نرخ‌های مهم بازار تهران شده است. میزان مبادلات هم به‌قدری‌ست که می‌توان در سلیمانیه یا شهرهای دیگر عراق بر روی بازار ایران اثر گذاشت. مشابه این موضوع البته در ابعاد متفاوت، در هرات افغانستان نیز وجود دارد.

آمار بازرگانی دو کشور

آمار گمرک نشان می‌دهد در ۷ ماهه  امسال، صادرات ایران به عراق ۵ میلیارد و ۷۳۰ میلیون دلار بوده که معادل ۲۱/۴ درصد از کل صادرات غیرنفتی ایران است. به‌این ترتیب عراق، با گرفتن جای چین، به نخستین مقصد صادرات غیرنفتی ایران تبدیل شده است.

مهمترین اقلام صادراتی ایران به عراق شامل «اجزا و قطعات توربین های بخار»، «صفحه‌ها، ورقه‌های نازک و نوارهای پلاستیکی»، «پنیر»، «بستنی»، «لوازم خانگی»، «کولرهای آبی خانگی»، «مصنوعات پلاستیکی» و «لوازم آشپزخانه» است.

صادرات ایران به عراق در سال گذشته نیز ۶/۴ میلیارد دلار بود و این کشور رتبه سوم در مقاصد صادرات غیرنفتی ایران را داشت.  

در ده سال اخیر عراق همواره در بین پنج مقصد اول صادرات غیرنفتی ایران بوده است. در حال حاضر کشور ترکیه با  سهم ۲۹/۵ درصد، ایران با ۱۷درصد، چین با ۱۳/۶ درصد، آمریکا با۸/۶ درصد و آلمان و کره‌ جنوبی با ۵/۵ درصد، بزرگ‌ترین کشورهای صادرکننده کالا و خدمات به عراق هستند.

در مقابل عراق سهم ناچیزی از واردات به ایران دارد و در ۷ ماهه امسال تنها ۳۲ میلیون دلار به ایران کالا صادر کرده که قراضه و ضایعات آهن، آلیاژهای آلومینیوم و خاک کوره مهمترین آنها بوده‌اند.

برق و گاز در میان اقلام صادراتی ایران

ایران در سال ۱۳۸۹ نزدیک به ۵هزار مگاوات به عراق صادر کرد. این میزان رشد کرد و در سال ۱۳۹۱ به اوج خود یعنی ۸ هزار و ۳۵ مگاوات رسید. پس از آن صادرات برق روند نزولی به خود گرفت ولی دوباره از سال ۱۳۹۴ روند صعودی پیدا کرد تا اینکه امسال این روند دوباره تغییر کرد و در بازه زمانی ۱۰ تیر تا پایان مردادماه، صادرات برق به عراق در ساعات اوج مصرف به طور کامل متوقف شد.

ایران علاوه بر عراق با همسایگان دیگر شامل ارمنستان، آذربایجان، ترکیه، پاکستان، افغانستان، و ترکمنستان و جمهوری خودمختار نخجوان مبادله برق دارد.

گاز نیز از سال ۲۰۱۷ میلادی به اقلام صادراتی ایران به عراق اضافه شده است.

اکنون عراق دومین خریدار بزرگ گاز ایران به‌شمار می‌رود که واردات آن حدود ۱۴ میلیون متر مکعب در روز است. به گفته مدیرعامل شرکت انتقال گاز ایران دو قرارداد برای صادرات گاز به عراق به امضا رسیده که یکی برای گازرسانی به بغداد و دیگری برای بصره است.

ظرفیت بازارچه‌های مرزی

پرویزخان اکنون یکی از مرزهای راهبردی و مهم تجارت کالا میان ایران و عراق است و بیش از ۵۰ درصد صادرات غیرنفتی ایران از این مرز به عراق می‌رود.

با وجود این معاون اقتصادی وزیر امور خارجه ایران امکان مبادلات مرزی را بیش از این عنوان کرده و گفته‌ « مرزهای جمهوری اسلامی ایران با عراق از جمله ۲ مرز رسمی خسروی و پرویزخان در قصرشیرین، امکانات و ظرفیت های بسیار بالایی برای صادرات دارند.»

نکته اینجاست که در مبادلات مرزی پدیده‌ای عکس صادرات ریالی در جریان است. بسیاری از کول‌بران و تجار ایرانی به عراق می‌روند و هنگام خرید کالا ریال پرداخت می‌کنند. فروشندگان عراقی نیز، ریال خود را به صرافان یا بازرگانانی می‌فروشند که مشتری کالاهای ایرانی هستند. البته مقیاس این مبادلات بسیار کمتر از مبادلاتی ست  که واسطه‌های ارزی دارند.