ایران دهه‌هاست که یکی از بالاترین نرخ‌های مصرف انرژی در جهان را دارد. مصرف بالای انواع انرژی که نمونه آن سوخت است، در ترافیک سنگین شهرهای بزرگ نمایان است. ترافیکی که دلیل اصلی آلودگی هوای تهران و سایر کلان‌شهرهاست و خسارات مالی و جانی بسیاری به بار آورده است. آژانس بین المللی انرژی در تازه‌ترین گزارش خود از وضعیت یارانه‌های انرژی در جهان می گوید که ایران در صدر لیست قرار دارد.

بر اساس این گزارش که در سایت رسمی آژانس منتشر شده است، ایران سال ۲۰۱۷ میلادی ۴۵ میلیارد دلار یارانه انرژی (محصولات نفتی، گاز، برق) هزینه کرده است که نسبت به سال قبل آن ۵۵ درصد افزایش نشان می‌دهد. این میزان از یارانه برابر تقریبا ۱۰ درصد تولید ناخالص داخلی و ۱۵ درصد کل یارانه‌های انرژی جهان در سال گذشته است.

علت مصرف بالای انرژی، قیمت نسبی پایین آن در ایران است. چون دولت طی نیم‌قرن گذشته با پرداخت یارانه غیر‌مستقیم، قیمت‌ها را پایین‌ نگه داشته است. در طرح هدفمندی یارانه‌ها قرار بود یارانه‌ها حذف و قیمت‌ حامل‌های انرژی به قیمت‌های بین‌المللی نزدیک شود تا با سرمایه‌گذاری منابع درآمدی حاصل از آن در حمل و نقل عمومی و بهینه سازی مصرف، مصرف انرژی تنظیم شود.

بررسی روند قیمت انواع انرژی و مصرف آنها بعد از گذشت هشت سال از اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها نشان می‌دهد که نه قیمت‌ها اصلاح شده‌اند و نه مصرف کاهش یافته است.

به‌طور نمونه قیمت بنزین در دهه هشتاد خورشیدی از ۴۵ تومان در سال ۱۳۸۰ به ۴۰۰ تومان در سال ۱۳۹۰ افزایش یافته است. البته ۴۰۰ تومان قیمت بنزین سهمیه‌ای است و بنزین آزاد در این سال ۷۰۰ تومان بوده است. بعد از آن قیمت بنزین در سال ۹۳ به ۷۰۰ تومان رسید و سال ۹۴ هزار تومان شد و از آن سال تغییری نداشته است.

اما این افزایش قیمت‌ جاری است و در صورتی که به ارزش ثابت، یعنی با در گرفتن تورم تغییر قیمت بنزین طی این مدت در‌نظر گرفته شود، مشخص می‌شود که قیمت‌ها بعد از اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها نه تنها بالا نرفته بلکه عمدتا کاهش هم داشته است. چون برخلاف نرخ بالای تورم طی سال‌های گذشته، نرخ حامل‌های انرژی از جمله بنزین به اندازه تورم زیاد نشده‌اند.

قیمت بنزین در آغاز طرح هدفمندی یارانه‌ها یعنی در پایان آذر ۱۳۸۹ از ۱۰۰ تومان به ۴۰۰ تومان افزایش یافت و قیمت آن در سال ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱ بدون تغییر ماند اما به قیمت ثابت در سال ۱۳۹۱ به ۳۰۶ تومان کاهش یافته است.

این روند قیمتی نسبت معناداری با مقدار مصرف داشته است. به‌طوریکی با وجود افزایش شمار وسایل نقلیه موتوری، متوسط مصرف روزانه از ۶۴/۸ میلیون لیتر سال ۱۳۸۸ یعنی سال قبل از آغاز طرح هدفمندی یارانه‌ها، به ۵۹/۹ میلیون لیتر افت می‌کند. این کاهش نتیجه افزایش قیمت در آغاز اجرای طرح هدفمندی یارانه‌هاست. اما وقتی قیمت بنزین هم‌پای تورم رشد نمی‌کند و سهم آن در سبد هزینه‌های خانوار به‌طور نسبی کم می‌شود، مصرف دوباره بالا می‌رود. به‌طوری‌که در سال ۱۳۹۶ میزان مصرف بنزین به بیش از ۸۰ میلیون لیتر در روز رسیده است.



این اتفاق در‌حالی افتاده است که براساس طرح هدفمندی یارانه‌ها قرار بود یارانه سوخت از‌جمله بنزین، گازوئیل، گاز، نفت و سایر مشتقات نفتی حذف شود و آن‌ها با قیمت ۹۰ تا ۹۵ درصد قیمت قابل تحویل در خلیج‌فارس عرضه شوند.

پس از رشد فزاینده مصرف بنزین طی سالهای ۱۳۸۰ تا ۸۵ که از ۴۵/۸ میلیون لیتر در روز با رشد میانگین بیش از ۱۲ درصد در سال به ۷۳/۶ میلیون لیتر در روز رسید، طرح سهمیه‌بندی بنزین از اوایل سال ۱۳۸۶اجرایی شد. با اجرای این طرح مصرف بنزین حدود ۱۲/۵ درصد کاهش یافت و طی سال‌های ۸۶ تا ۸۸ نیز در همین حدود باقی ماند. با اجرای طرح هدفمندی و افزایش قیمت بنزین در نیمه دوم سال ۱۳۸۹ مصرف حدود ۵ درصد کاهش یافت. این روند کاهشی در سال ۱۳۹۰هم ادامه داشت و مصرف میانگین بنزین در این سال با بیش از ۲ درصد کاهش نسبت به سال قبل به زیر ۶۰ میلیون لیتر در روز رسید.

بنابراین می‌توان گفت که این طرح در ابتدای اجرای آن یعنی سال‌های ۱۳۹۰ و ۱۹۹۱ به هدف خود نزدیک شد اما بعد از آن افزایش نرخ ارز و قیمت‌های بین‌المللی در قیمت‌گذاری بنزین و سایر سوخت‌ها در‌نظر گرفته نشدند. البته در فاصله سال‌های۹۳ تا ۹۶ و پس از اجرای فاز دوم هدفمندی  و با توجه به این که نرخ ارز به طور دستوری تثبیت شده بود، بار دیگر قیمت داخلی بنزین به قیمت‌های جهانی نزدیک شد اما جهش نرخ ارز از نیمه دوم سال ۱۳۹۶و عدم بازتاب این جهش در نرخ انرژی، بار دیگر فاصله قیمت بنزین و سایر حامل‌های انرژی با قیمت‌های جهانی را زیاد کرد. به همین دلیل هم مصرف دوباره اوج گرفته که در ترافیک‌ سنگین شهرهای بزرگ قابل مشاهده است و هم قاچاق بنزین به خارج، تجارتی پر‌رونق شده.