واکسن روسی «اسپوتنیک-وی» برای مقابله با کرونا همراه با امیدواری‌ها و در عین حال نگرانی‌‌هایی‌ بوده است. از یک سو حدود بیست کشور جهان، از جمله ایران، به دنبال استفاده گسترده از این واکسن هستند، اما از سوی دیگر برخی از کشورها از ابتدا با تردید به این واکسن نگریسته‌اند. با این حال انتشار نتایج یک پژوهش درباره کارایی واکسن اسپوتنیک در نشریه معتبر «لنست» توجه بسیاری را جلب کرد. به نوشته این نشریه پزشکی، میزان کارایی واکسن اسپوتنیک حدود ۹۲ درصد است.

با وجودی که این گزارش باعث از بین رفتن برخی تردیدها شد، اما همچنان شماری از کارشناسان به نقاط ابهام در تحقیق یادشده اشاره کردند و این گمانه قوت بیشتری گرفت که این واکسن نه تنها در اروپا بلکه در آمریکا نیز مجوز استفاده نخواهد گرفت.

ایرما اگیلارـ دلفین، پزشک ایمنی‌شناس و پژوهشگر زیست‌پزشکی، یکی‌ از کسانی‌ است که در مورد این واکسن اظهار تردید کرده و در مقاله‌ای نوشته بود اسپوتنیک هرگز نخواهد توانست تاییدیه سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) یا آژانس دارویی اروپا (EMA) را به دست آورد.

این زیست‌پزشک در مصاحبه‌ای اختصاصی با ایران‌اینترنشنال می‌گوید واکسن‌هایی که در گذشته با استفاده از پلتفرم واکسن اسپوتنیک تولید شدند چندان در برابر ویروس‌هایی مانند ابولا و ایدز کارآمد نبودند.

آگیلار به ایران‌اینترنشنال گفت: «برای نمونه، شرکت مرک در تلاش بود با استفاده از این پلتفرم واکسنی برای مقابله با ایدز بسازد؛ این واکسن در سال ۲۰۰۷ در آفریقا مورد آزمایش قرار گرفت و همه امیدوار بودند که دنیا بالاخره در آستانه دستیابی به واکسن ایدز قرار گرفته. اما واکسن تاثیری نداشت. علت این بود که بسیاری از مردم در آفریقا به دلیل سابقه بیماری در اثر آلودگی به «آدنوویروس پنج» از قابلیت ساخت پادتن علیه این ویروس برخوردار بودند و به محض تزریق واکسن، بدن با ساخت پادتن مانع فعال شدن ویروس میشد و به این ترتیب واکسن را بی‌اثر می ساخت. خطری که در مورد اسپوتنیک-وی وجود دارد در همین است. نمونه دیگر، واکسنی است که در تلاش بودند با استفاده از این پلتفرم برای بیماری ابولا بسازند. واکسن ابولا نیز با همین مشکل مواجه شد».

این پژوهشگر در شرح پلتفرمی که در ساخت واکسن اسپوتنیک  استفاده شده می‌گوید: «این یک پلتفرم بیوتکنولوژیک است که با آدنوویروس‌ها سر و کار دارد. آدنوویروس‌ها عموما باعث بروز بیماری شدید در انسان نمی‌شوند. محققان به مدد مهندسی ژنتیک از دیواره بیرونی آدنوویروس پنج برای ساخت واکسن کووید ۱۹ استفاده کردند. این واکسن با قرار دادن بدن در معرض آنتی‌ژن ویروس کرونا به دستگاه ایمنی آموزش می‌دهد که برای مبارزه با ویروس کرونا پادتن و لنفوسیت بسازد تا به این ترتیب از شما در برابر بیماری محافظت کند.»

ایرما اگیلار- دلفین می‌گوید با وجودی که این واکسن ظاهرا در روسیه موثر واقع شده، اما احتمال دارد در دیگر کشورها، به خصوص کشورهای کم‌درآمد کارآمد نباشد: «این احتمال هست که در کشورهای استوایی مردم در بدن‌شان مقدار بالاتری پادتن آدنوویروس داشته باشند و واکسن به درستی کار نکند. روسیه با آزمایش این واکسن روی یک جمعیت ۲۰ هزار نفری در مسکو نشان داده که کارایی واکسن در جمعیت مورد آزمایش ۹۱ درصد بوده است. این خبر بسیار خوبی است، ولی ما نمی‌توانیم مطمئن باشیم واکسن اسپوتنیک روی مردم کشورهای دیگر هم به همین اندازه کارایی داشته باشد. میزان پراکندگی و احتمال وجود این پادتن در جمعیت همه کشورها اندازه‌گیری نشده. اطلاع دارم که در چند کشور مختلف آفریقایی و در چین و آمریکای شمالی این اندازه‌گیری انجام گرفته. در آمریکای شمالی درصد اندکی از مردم  این پادتن را دارند. اما تا جایی که من اطلاع دارم کسی نمی‌داند این پادتن برای مثال در بدن مردم مکزیک یا ایران یا آرژانتین وجود دارد یا نه. در روسیه این مشکل به درستی مورد توجه قرار نگرفته است».

این محقق می‌گوید با توجه به این نگرانی، کشورهایی که برای خرید این واکسن اقدام می‌کنند باید بسیار محتاط باشند و بدانند که ممکن است به مشکل بر بخورند: «باید به خاطر داشته باشیم که نمی‌توانیم به مردم بگوییم این واکسن از شما در ۹۰  درصد موارد محافظت می‌کند. بنابراین کشورها باید در کنار تهیه این واکسن، همه تمهیدات مقابله‌ای دیگر را هم حفظ کنند. باید تاکید کرد واکسن خطری ندارد اما نباید تصور کنیم که قطعا ۹۰ درصد کارایی خواهد داشت.  شاید جامعه علمی در ایران، مکزیک، ونزوئلا و آرژانتین بتوانند بررسی کنند و مشخص شود واکسن در این کشورها چه اندازه کارایی دارد. باید ببینیم آیا به اندازه روسیه کارایی دارد یا نه؟»

با این حال این پژوهشگر می‌گوید واکسن اسپوتنیک ایمن است: «هیچ نگرانی‌ای درباره ایمنی و بی‌خطر بودن واکسن روسی وجود ندارد. نتایجی که در رابطه با این واکسن منتشر شده و مورد بازبینی قرار گرفته به اندازه کافی اطمینان‌بخش است و نشان می‌‍دهد واکسن روسی بسیار ایمن است. بنابراین تزریق واکسن اسپوتنیک به مردم مستقیما خطری برای آنها ایجاد نمی‌کند و احتمال بروز عوارض جانبی بسیار اندک است. بنابر این اسپوتنیک احتمالا به همان اندازه واکسن‌های دیگر ایمن و بی‌خطر است».

ایرما اگیلارـ دلفین همچنین به یکی دیگر از نگرانی‌های عمده خود در مورد واکسن اسپوتنیک  اشاره می‌کند: تفاوت فرمول دوز اول و دوز دوم در واکسن اسپوتنیک.

تولیدکنندگان این واکسن برای کارایی بیشتر آن از دو فرمول جداگانه استفاده کرده‌اند. به باور خانم اگیلار، این کار نه تنها تولید واکسن را ساده‌ نمی‌کند بلکه  توزیع آن را هم سخت می‌کند: «در واکسن‌های دیگری که مورد تایید قرار گرفته و دو دوزی هستند، چیزی که در دوز اول تزریق می‌شود دقیقا همان چیزی است که در دوز دوم تزریق می‌شود. اما در مورد اسپوتنیک این طور نیست. دوز اول و دوم با هم فرق می‌کند. دوز اول شماره ۲۶ نام دارد که به «آدنوویروس ۲۶» اشاره می‌کند و دوز دوم که ۲۱ روز بعد زده می‌شودآدنوویروس پنج است. اگر دوز اول را دو بار تزریق کنید واکسن تاثیری نخواهد داشت. باید حتما ابتدا دوز اول و سپس دوز دوم تزریق شود. ترتیب دوزها قابل تغییر نیست. واکسن اسپوتنیک باید دقیقا به همان شکل و ترتیبی که در آزمایش بالینی مطابق گزارش لنست استفاده شده تزریق شود. واکسن تنها در این صورت کارآمد خواهد بود.»

روسیه به آرژانتین فقط دوز اول اسپوتنیک را فروخته و هنوز دوز دوم ارسال نشده است. در مورد ایران هم موضوع روشن نیست و معلوم نیست که آیا هر دو دوز همزمان ارسال شده است یا خیر. این موضوع می‌تواند نگران‌کننده باشد؛ چرا که تزریق دوز اول برای دو بار موثر نخواهد بود.

این زیست‌پزشک همچنین درباره نگرانی‌اش از برخی برداشت‌ها از مقاله نشریه لنست می‌گوید: «باید به خاطر داشت که چاپ یک مقاله در یک نشریه علمی صرفا به معنی فراهم شدن فضایی برای ارائه داده‌های آزمایش است تا دیگران بتوانند آنها را مطالعه و ارزیابی کنند و مطمئن شوند نتیجه‌ای که از آزمایش گرفته شده درست بوده است. نتیجه‌گیری نویسندگان این مقاله از داده‌های ارائه‌شده درست است. نتیجه‌ای که از این آزمایش می‌توانیم بگیریم این است که واکسن بسیار ایمن بوده و روی افرادی که مورد آزمایش قرار گرفته‌اند بسیار کارآمد است. اما به دلیل نگرانی‌هایی که در مورد آدنوویروس پنج وجود دارد، این نتیجه‌گیری به جمعیت‌های دیگر در کشورهای دیگر تعمیم پیدا نمی‌کند.»

ایرما اگیلارـ دلفین تاکید کرد اطلاعات ارائه شده در مقاله لنست برای صدور تاییدیه سازمان‌های رسمی کافی نیست و حتی باید این مقاله را با نگاهی انتقادی مطالعه کرد.

به گفته او، سازمان جهانی بهداشت برای تصمیم‌گیری درباره قرار دادن یک واکسن پیشنهادی در برنامه کوواکس برای توزیع در کشورهای فقیر جهان روند مشخصی برای ارزیابی واکسن دارد. آنها همه واکسن‌ها را بسیار دقیق و آگاهانه بررسی می کنند و تا این لحظه فقط واکسن‌های فایزر و استرازنکا را در برنامه کوواکس پذیرفته‌اند اما اسپوتنیک‌وی هنوز واجد همه شرایط لازم تشخیص داده نشده است.

سازمان جهانی بهداشت برای ارزیابی این واکسن اطلاعات بیشتری از سازندگان درخواست کرده است: «باید خیلی محتاط باشیم. نباید تصور کرد که می‌شود فقط به یک مقاله در نشریه لنست بسنده کرد».