سی‌سال پس از پایان جنگ ویرانگر ایران و عراق، معضل مین همچنان به‌عنوان پدیده‌ای که امنیت، اقتصاد و زندگی روزمره مردم کردستان را به‌شدت تحت تاثیر قرار داده است، به‌طور برجسته‌ای خودنمایی می‌کند. مین هر روز قربانیان بیشتری می‌گیرد و زندگی‌های بیشتری را تباه می‌سازد. فراگیر شدن پدیده کولبری در سال‌های اخیر در شهرها و روستاهای مرزی کردستان، ابعاد وسیع‌تری به این مساله اجبارا لاینحل بخشیده است. با این وجود، مساله مین در ایران به‌هیچ‌وجه جایگاهی متناسب با گستردگی فاجعه نیافته است. این نوشتار بررسی مختصری درمورد معضل مین در کردستان ایران است.  

درطول هشت‌سال جنگ ایران و عراق، مرزهای دو کشور به‌طول تقریبی ۱۵۰۰ کیلومتر، به‌شکلی گسترده و بسیار سخاوتمندانه ازسوی هردو طرف، با توجیهات امنیتی-دفاعی مین‌گذاری شد. آمارهای مختلف رقم مین‌های کاشته‌شده در پنج استان غربی ایران (آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، ایلام و خوزستان) را ۱۶ تا بیش‌از ۲۰میلیون ذکر کرده‌اند که در مساحتی حدود چهارمیلیون و دویست هزار هکتار، کاشته شده‌اند. با توجه به پراکندگی جغرافیایی کردها در ۴ استان از ۵ استان مذکور و با احتساب وجود بیش از ۷میلیون مین دیگر در آن طرف مرز در کردستان عراق، به‌روشنی می‌توان دریافت که تعداد مین‌های موجود در این مرزها، از مجموع کل جمعیت کردهای ایران و عراق، بسیار بیشتر است.  

مین‌گذاری انجام‌شده درکردستان ایران اما صرفا محدود به نقاط صفر مرزی نبوده و مناطق وسیعی را گاها صدها کیلومتر دورتر از خط مرزی دربرمی‌گیرد. این‌ها شامل نقاطی است که حکومت مرکزی به‌منظور آنچه مبارزه با گروه های ضدانقلاب می‌خواند، مین‌گذاری کرده است که دربرگیرنده هزاران پایگاه و مرکز نظامی فعال و متروکه در داخل و حاشیه شهرها و روستاها و همچنین مزارع و مراتع روستایی است.  

چنین پراکندگی وسیعی در مناطق مین‌گذاری‌شده، مین‌گذاری فله‌ای و در موارد بسیاری، نبود نقشه میدان‌های مین و یا قابل دسترس نبودن آن‌ها برای ساکنان این مناطق، به‌همراه وضعیت توپوگرافی و اقلیمی منطقه که سبب جابجایی و پراکندگی بیشتر مین‌های کاشته‌شده شده است، تعداد حوادث مرتبط با مین و درنتیجه، تعداد قربانیان را به‌مراتب بیشتر کرده است.   

روستاییان ساکن مناطق مرزی و خصوصا کودکان، در زمره آسیب‌پذیرترین قربانیان مین قرار می‌گیرند. قربانی‌شدن ۷ کودک (۸ تا ۱۰ساله) درحال بازی‌کردن، در اثر انفجار مین در حیاط مدرسه روستای نشکاش مریوان در تاریخ ۲۶ مهرماه ۱۳۹۲، تنها یکی از صدها حادثه‌ای است که به‌صورت مداوم در حال تکرار شدن‌اند. با فراگیرشدن پدیده کولبری در چند سال اخیر در کردستان، کولبران به جدیدترین طیف قربانی مین تبدیل شده‌اند. در تازه‌ترین این حوادث، یادگار کرمیان، کولبر ۳۰ساله اهل روستای بیاندره از توابع بانه، در ۲۴ اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۷ در مرز بانه و هیوا و کولبر ۲۶ساله اهل مهاباد در ۱۸ تیرماه ۱۳۹۷ در مرز حاجی‌عمران پیرانشهر، بر اثر انفجار مین به‌شدت زخمی شدند و پای خود را از دست دادند.

راست: کودکان قربانی مین- روستای نشکاش مریوان - چپ: علی انباهی- کولبر قربانی مین در پیرانشهر

سیاست مین در ایران: از تولید، استفاده و صادرات تا مین‌زدایی و کاشت مجدد مین

به‌زعم دولت‌مردان جمهوری اسلامی ایران، بنیان سیاست مین در ایران، ملاحظات امنیتی و دفاعی است. در عالم واقعی، اجزای این سیاست را ترکیبی از عدم شفافیت، پنهان‌کاری، دروغ و تناقض تشکیل می‌دهد. حکومت ایران برای نزدیک به چهاردهه از ارائه آمار دقیق درمورد تولید، به‌کارگیری و صادرات، مناطق مین‌گذاری‌شده، نقشه میدان‌های مین، مین‌زدایی و از همه مهم‌تر قربانیان مین و نحوه خدمات‌رسانی به بازماندگان، خودداری نموده است.  

برمبنای همین سیاست است که حکومت از پیوستن به هرگونه معاهده بین‌المللی درمورد مین خودداری نموده است. با گذشت بیش‌از ۲۰ سال از تصویب کنوانسیون اتاوا درمورد منع استفاده، تولید، ذخیره و انتقال مین‌های ضدنفر و اقدام درمورد انهدام آن‌ها، درحالی‌که ۱۶۴ کشور به آن پیوسته‌اند، ایران از امضا و تعهد به آن امتناع نموده است و سال‌ها پس از پایان جنگ، به‌شکلی بی‌پروا به تولید، استفاده و حتی صادرات مین، ادامه داده است. برای نمونه، برخلاف ادعای وزیر دفاع وقت در شهریورماه سال ۱۳۸۱ (سپتامبر ۲۰۰۲) مبنی‌بر توقف تولید و صادرات مین‌های ضدنفر بعد از پایان جنگ، در سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۴، سازمان‌های مین‌زدایی در افغانستان صدها مین ساخت ایران (تولید سال‌های ۱۹۹۹ و ۲۰۰۰) را منهدم کردند. به‌همین ترتیب، مین‌های ساخت ایران، در نقاط مختلف جهان ازجمله سومالی (۲۰۰۶)، تاجیکستان(۲۰۰۷) و افغانستان (۲۰۰۸) کشف و جمع‌آوری شده‌اند.

در داخل ایران، با تاسیس مرکز مین‌زدایی کشور (وابسته به وزارت دفاع) در سال ۱۳۸۵، برنامه مین‌زدایی که ادعا می‌شود در پایان جنگ آغاز شده بود، شکل منسجم‌تری به خود می‌گیرد. در همین راستا، مصطفی محمد نجار، وزیر دفاع وقت ایران، در بهمن ۱۳۸۵ از آغاز عملیات فشرده مین‌زدایی در استان‌های غربی کشور خبر داد و تصریح کرد که مین‌زدایی در اولویت فعالیت‌های وزارت دفاع قرار گرفته است.  

او با تاکید بر عنایت خاص محمود احمدی‌نژاد، رییس جمهوری وقت به معضل مین، از تسریع امر مین‌زدایی و جایگزینی برنامه ۴۰ساله قبلی با برنامه‌ای ۵ساله برای پاک‌سازی کامل مین در ایران خبر می‌دهد.  

با پایان موفقیت‌آمیز این طرح در جدول زمانی تعیین‌شده به‌زعم حکومت، جشن پایان پاک‌سازی مین در استان کردستان، در پایان سال ۱۳۹۰ و در استان‌های ایلام و کرمانشاه، در پایان سال ۱۳۹۱ برگزار شد.  

در جریان جشن پایان پاک‌سازی مین‌ها در استان کرمانشاه با حضور احمد وحیدی، وزیر دفاع وقت ایران، سند پاک‌سازی ۷۰۰هزار هکتار اراضی استان از سه‌میلیون و پانصدهزار مین و گلوله عمل‌نکرده، امضا و تحویل استانداری شد. این درحالی است که تنها چند روز پس از اجرای این مراسم، چندین نفر در اثر انفجار مین در آن استان، کشته و زخمی شدند.

تکرار چنین حوادثی، همراه شد با اینکه در فروردین‌ماه ۱۳۹۷، یعنی ۶سال پس از پایان جشن‌های پاک‌سازی، در تناقضی کاملا آشکاربا ادعاهای قبلی مقامات حکومتی، امیر سرتیپ فرهاد آریانفر، فرمانده قرارگاه عملیاتی نیروی زمینی ارتش در غرب کشور، از وجود ده‌هزار مین در استان کرمانشاه خبر داد.        

در یکی از تازه ترین حوادث هم که صحت ادعای پایان پاک‌سازی در استان کردستان را به‌روشنی زیر سوال می‌برد، روز جمعه ۲۱ اردیبهشت ۱۳۹۷، شایان ،کودک ۱۱ ساله، در منطقه ظاهرا پاک‌سازی‌شده ی کلاترزان سنندج، به‌شدت زخمی شد و دو دست و یک چشم خود را از دست داد.

شایان- کودک ۱۱ساله قربانی مین

به‌نظر می‌رسد یکی‌از دلایل این امر، محدود بودن پاک‌سازی‌های انجام‌شده، به عمق تنها ۳۰ سانتی‌متر است. این درحالی‌ است که به گفته خود مقامات حکومت، اصولا مین‌زدایی بایستی تا عمق ۸۰ سانتی‌متری انجام گیرد، تا بتوان آن را پاکسازی تلقی کرد.  

طرفه آنکه سردار محمدحسین امیراحمدی، رییس مرکز مین‌زدایی کشور، در گفت‌وگوی تلویزیونی با شبکه خبر در روز ۱۵ فروردین ۱۳۹۷ به‌مناسبت روز جهانی مین‌زدایی، با تاکید بر استاندارد بالای کیفیت مین‌زدایی در ایران با کمترین هزینه، از شگفت‌زدگی مجامع بین‌المللی از توانمندی‌های بی‌نظیر ایران در این زمینه سخن می‌گوید و از اعلام آمادگی مجدد این کشور برای ارایه خدمات مین‌زدایی به سایر کشورها خبر می‌دهد.  

موضوع مهم دیگری که باعث پیچیدگی بیشتر معضل مین در کردستان شده، این است که حکومت ایران در راستای آنچه مقابله با گروه‌های ضدانقلاب عنوان می‌کند، در چند سال اخیر، مجددا اقدام به کاشت مین در نواحی مرزی با کردستان عراق نموده است. گزارش‌های متعدد محلی از نواحی مرزی ازجمله سردشت و همچنین گزارش شاهدان عینی و روزنامه‌های عراقی (اکتبر ۲۰۱۵) از عملیات کاشت مین توسط سپاه قدس در نواحی مرزی با کردستان عراق، ازجمله در منطقه پنجوین در استان سلیمانیه خبر داده‌اند، به‌شکلی که مقامات اقلیم کردستان به ساکنان این منطقه، درمورد نزدیک‌شدن به این محدوده مرزی هشدار داده بودند.