عصر روز یکشنبه ۲۱ اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۹، در جریان آزمایش موشک ضد‌کشتی جدید از ناوچه جماران نیروی دریایی ارتش، این موشک به خطا رفت و به شناور پشتیبانی کنارک، متعلق به همین نیرو، برخورد کرد که در جریان آن، ۱۹ نفر از ۳۴ خدمه آن جانشان را از دست دادند.

ابتدا نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نداجا) و رسانه‌های حکومتی از افشای خبر سانحه خودداری کردند؛ اما سرانجام، صبح روز بعد، روابط عمومی نیروی دریایی ارتش با انتشار بیانیه‌ای، بدون ذکر جزئیات، صحت این خبر را تایید کرد. خبری که نه تنها باعث شوک در جامعه دریانوردی نظامی و غیر‌نظامی ایران شد، بلکه پنهان‌کاری در بیان جزئیات آن سبب شد تا بسیاری از رسانه‌های زرد اقدام به شایعه‌سازی در این‌باره کنند.

در این گزارش، نگارنده به تحلیل و بررسی سانحه و عوامل واقعی دخیل در آن می‌پردازد.

شناور پشتیبانی کنارک قبل و بعد از سانحه

تلاش ناموفق برای پنهان‌کاری در مورد سانحه

بامداد روز دوشنبه ۲۲ اردیبهشت‌ماه به وقت محلی، نخستین بار منابع نزدیک به نیروی دریایی ارتش، خبر سانحه شناور پشتیبانی کنارک در منطقه دوم دریایی در نزدیکی جاسک را منتشر کردند.

بنا بر اطلاعات منتشرشده در خبرهای نخستین این سانحه، شناور کنارک با شماره بدنه اِی‌۱‌۴۰۳ (A1403) در حین رزمایش، مورد اصابت یک موشک سی‌ـ‌۸۰۲اِی (C-802A) «نور ۲» قرار گرفت که از ناوچه کلاس موج جماران با شماره بدنه ۷۶ شلیک شده بود. بنابر اطلاعات اولیه، نزدیکی شناور کنارک به هدف دریایی‌ای که خود برای آزمایش موشک به دریا منتقل کرده بود، باعث شد که با هدف کاذب اشتباه گرفته شود و موشک نور ۲ به آن برخورد کند. 

برخلاف روال جاری، پیش از پرتاب این موشک، نیروی دریایی ارتش اقدام به وضع مناطق قرمز برای جلوگیری از پرواز هواپیماهای مسافربری و حرکت شناورهای غیر‌نظامی در منطقه رزمایش نکرده بود و این حاکی از تلاش برای شلیک مخفیانه نوعی موشک ضد‌کشتی ناشناخته بود. نبودِ هلیکوپترهای جست‌و‌جو و نجات و همچنین، سایر شناورهای نیروی دریایی در این منطقه، نشان می‌داد تلاش شده است توجه نیروهای دریایی کشورهای منطقه‌ای و فرا‌منطقه‌ای جلب نشود. این امر سبب شد ماهیگیران محلی پیش از رسیدن شناورهای نداجا، اقدام به نجات مجروحان سانحه کنند. ماهیگیران ۱۶ خدمه مجروح این شناور را از آب گرفتند، که به بیمارستان امام علی منتقل شدند و یک نفر از آن‌ها در راه بیمارستان درگذشت. 

در ابتدا، خبرهای منتشر‌شده از سوی منابع نزدیک به نیروی دریایی ارتش حاکی از آن بود که ناوچه جماران در جریان این واقعه، نمونه پایه موشک نور ۲ را شلیک کرده باشد. این نمونه مجهز به رادار موج میلیمتری دی‌اِم‌ـ‌۳بی (DM-3B) است و حداکثر ۱۷۰ تا ۱۸۰ کیلومتر برد دارد که پس از وارد کردن مختصات هدف دریایی در سامانه ناوبری آن، با خلبان خودکار به سمت هدف پرواز می‌کند و در فاز نهایی حرکت، در فاصله ۲۵ تا ۳۰ کیلومتری هدف، رادار آن روشن می‌شود و با جست‌و‌جوی سطح آب، به دنبال هدف می‌گردد و پس از شناسایی، روی آن قفل می‌شود و به آن برخورد می‌کند. محل برخورد موشک معمولا در سه متری سطح آب و در یکی از طرفین پاشنه شناور هدف است.

تصویری از ناوچه جماران، در حال شلیک موشک سی‌ـ‌۸۰۲ نور  مجهز به رادار موج میلیمتری، در جریان یک رزمایش

سانحه در جریان آزمایش موشکی جدید

صبح روز ۲۲ اردیبهشت، بدنه سوخته شناور کنارک را یدک‌کش‌های سازمان بنادر و کشتیرانی به پایگاه نیروی دریایی ارتش در کنارک منتقل کردند. تصاویری که پرسنل نیروی دریایی تهیه کردند و بعد، در رسانه‌ها منتشر شد حاکی از غرق نشدن شناور و به‌وجود آمدن شکافی در مرکز بدنه آن بود. همچنین، اثری از برخورد موشک به پهلوی آن دیده نمی‌شد. این باعث شد که فرضیه استفاده از موشکی غیر از نمونه پایه نور ۲ مطرح شود، موشکی که پیش از رسیدن به نزدیکی هدف، اوج می‌گیرد و پس از شناسایی هدف، به سمت آن شیرجه می‌رود. این در حالی است که در نمونه پایه، موشک در تمام مسیر در ارتفاع سه تا پنج متری از سطح آب پرواز می‌کند تا رادارهای شناورهای دشمن شناسایی‌اش نکنند.

بررسی‌های نگارنده سه روز پس از سانحه، نشان داد که موشک پرتاب‌شده از ناوچه جماران، نمونه پایه موشک نور ۲ نبوده، بلکه نمونه‌ای ارتقا‌یافته و مجهز به حسگر فروسرخ است. علت استفاده از حسگر فروسرخ به‌جای رادار موج میلیمتری در نمونه جدید، کاهش ضریب خطا و افزایش دقت موشک در شرایطی است که ناوهای دشمن برای انحراف موشک اقدام به عملیات جنگ الکترونیک می‌کنند.

به زبان ساده‌تر، موشک‌های ضد‌کشتی مجهز به رادار موج میلیمتری به‌راحتی با اهداف کاذبی که سامانه‌های جنگ الکترونیکی ایجاد می‌کنند منحرف می‌شوند، اما این امکان برای موشک‌های مجهز به حسگرهای فروسرخ وجود ندارد.  همچنین موشک‌های نور ۲ مجهز به رادار را سامانه‌های پدافندی به‌راحتی شناسایی می‌کنند و در صورتی که جنگ الکترونیک منحرفشان نکند، سامانه‌هایی مانند فالانکس (Phalanx) نابودشان می‌کند. اما شناسایی موشک مجهز به حسگر فروسرخ به‌راحتی نمونه مجهز به رادار نیست.

رصد آزمایش موشک‌های ضد‌کشتی ایران از سوی نیروی دریایی آمریکا

از دهه ۱۳۶۰، نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا هرگونه آزمایش موشک‌های ضد‌کشتی نیروی دریایی ارتش و سپاه پاسداران در منطقه دریای عمان، تنگه هرمز و خلیج فارس را رصد می‌کند و این امر نه تنها باعث اعمال فشار سیاسی و اقتصادی آمریکا بر چین (کشور سازنده و فروشنده موشک‌های ضد‌کشتی به ایران) شده، بلکه اطلاعات مربوط به کارایی و چگونگی عملکرد موشک‌های ضد‌کشتی ایران را نیز افشا کرده است.

اما در سال‌های اخیر، نیروی دریایی ارتش تلاش کرده است با آزمایش‌های سریع و بدون اعلام قبلی، موشک‌هایش را از دید نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا پنهان نگه دارد. این امر می‌تواند خود دلیلی باشد در تعجیل خدمه ناوچه جماران برای آزمایش محصول جدید صنایع شهید فصیحی* در آن روز، عجله‌ای که در نهایت به بروز این سانحه منجر شد. 

یک تیر موشک سی‌ـ‌۸۰۲کِی‌دی (C-802KD) فاقد بال، مجهز به رادار موج میلیمتری ارتقا‌یافته، پیش از آزمایش با اف‌ـ‌۴‌ایی فانتوم ۲ (F-4E Phantom II) در ۲۹ دی ماه ۱۳۹۰

پیش از به‌کار‌گیری موشک سی‌ـ‌۸۰۲، نمونه قدیمی‌تری مجهز به موتور راکتی با نام سی‌ـ‌۸۰۱ از سال ۱۳۶۶ در خدمت نیروی دریایی ارتش ایران قرار داشت. در سال ۱۳۷۵ و به دنبال تحویل موشک‌های هوا‌پرتاب چینی سی‌ـ‌۸۰۱کِی (C-801K) و سی‌ـ‌۸۰۲کِی‌دی (C-802KD) به ایران، آکادمی فنی الکترومکانیک هایینگ چین (China Hai-ying Electromechanical Technology Academy) گروهی از متخصصانش را به ایران فرستاد تا در پروژه‌ای برای ایجاد قابلیت حمل این موشک‌ها در جنگنده بمب‌افکن‌های اف-۴ ایی فانتوم ۲، با معاونت جهاد خودکفایی نیروی هوایی ارتش همکاری کنند. پس از یک سال تلاش، در جریان پروژه‌ای به نام «قائم»، اولین اف‌ـ‌۴ ایی گردان ۹۱ شکاری تاکتیکی در بندرعباس برای آزمایش آماده شد.

نیروی دریایی ارتش شب‌هنگام یک هدف دریایی در نزدیکی جاسک مستقر کرد تا در صبح روز ۱۰ خرداد‌ماه ۱۳۷۶، هدف اصابت یک تیر موشک سی‌ـ‌۸۰۱‌کِی قرار بگیرد. به گفته پرسنل ایرانی این پروژه، هدف دریایی را تنها چند ساعت پس از استقرار، نیروی دریایی آمریکا منهدم کرد و متعاقب آن، نیروی دریایی ایران مجبور به سفارش یک هدف جدید شد.

بنابراین، نخستین آزمایش موفقیت‌آمیز موشک در تاریخ سه‌شنبه ۱۳ خرداد ۱۳۷۶ صورت گرفت. به گفته پرسنل نیروی هوایی که در یک فروند هواپیمای گشت دریایی پی‌ـ‌۳اف اوریون (P-3F Orion) شاهد شلیک موشک بودند، نیروی دریایی آمریکا با استفاده از ناوهای جنگی و یک فروند هواپیمای پی‌ـ‌۳سی (P-3C)، این آزمایش موفقیت‌آمیز را رصد می‌کرد.

این آزمایش بار دیگر در ۱۶ خرداد‌ماه و این بار با استفاده از موشکی با سر جنگی واقعی صورت گرفت. گزارش این دو آزمایش موشکی موفقیت‌آمیز نیروی هوایی ارتش در ۲۷ خرداد‌ماه به اعضای کنگره آمریکا رسید و عاملی شد برای افزایش فشارهای سیاسی و اقتصادی آمریکا بر چین.

فرماندهی مکتبی، عامل ضعف مدیریت در نداجا و بروز سوانح

براساس بیانیه رسمی نیروی دریایی ارتش، نقص فنی در موشک یا جنگ الکترونیک نیروی دریایی کشور ثالث، دو عامل احتمالی دخیل در بروز این سانحه‌اند. اما از نظر نگارنده و بسیاری از متخصصان امر، در بروز این سانحه، ضعف مدیریت و اشتباه انسانی بسیار مهم‌تر از نقص فنی یا جنگ الکترونیک بوده‌اند. کم‌تجربگی پرسنل در استفاده از تسلیحات به‌علت کمبود رزمایش‌های دریایی در سال‌های اخیر و همچنین، ارتقای درجه پرسنل و انتصاب آن‌ها به فرماندهی تنها با تاییدیه معاونت عقیدتی‌ـسیاسی و معاونت حفاظت اطلاعات و بدون در نظر گرفتن میزان دانش و تجربه، از دلایلی است که برخی فرماندهان کنونی نداجا در شرایط حساس تصمیم‌های غلطی می‌گیرند که به آسیب‌های جبران‌ناپذیر جانی و مادی منجر می‌شود.

در ۲۴ مهر ۱۳۹۷، دریادار حسین خانزادی، فرمانده نیروی دریایی ارتش، در جریان سخنرانی برای جمعی از فرماندهان این نیرو گفت: «مبنای انتصابات آینده در نیروی دریایی ارتش، انجام و اجرای فعالیت‌های فرهنگی و قرآنی در قالب طرح مصباح، ابلاغی از سازمان عقیدتی‌ـ‌سیاسی ارتش خواهد بود.»

سال‌هاست که سرسپردگی به رژیم جمهوری اسلامی، رهبر خودکامه آن و ایدئولوژی اسلامی این رژیم از عوامل موثر در به قدرت رسیدن افسران در نیروهای مسلح ایران بوده است. در سطح نیروی دریایی ارتش، این امر مانع ارتقای درجه افسران لایق و توانمند می‌شود و در نتیجه، سوانحی پر‌تلفات در این نیرو رخ داده است که از میان آن‌ها می‌توان به غرق شدن یک فروند زیردریایی غدیر در جریان رژه روز ارتش در نزدیکی بندرعباس و کشته شدن ۹ نفر از ۱۱ خدمه آن در روز ۲۹ فروردین ۱۳۹۳ و همچنین غرق شدن ناوچه دماوند و کشته شدن دو نفر از خدمه آن در تاریخ ۲۰ دی‌ماه ۱۳۹۶، حین ورود به بندر انزلی، به‌علت برخورد با موج‌شکن شرقی آن اشاره کرد.

سابقه «شلیک به خودی» در نیروی دریایی ارتش ایران به ماه‌های نخست جنگ ایران و عراق بازمی‌گردد. به‌علت نبود انسجام و هماهنگی بین نیروهای سه‌گانه ارتش، دو فروند جنگنده بمب‌افکن اف‌ـ‌۴‌ایی فانتوم ۲ (F-4E Phantom II) نیروی هوایی پس از انجام عملیات در عراق، هدف اصابت موشک‌های پدافندی آر‌‌آی‌‌ام‌ـ‌۶۶اِی (RIM-66A) و توپ‌های ضدهوایی مستقر در ناوچه‌های نیروی دریایی ارتش در شمال خلیج فارس قرار گرفتند و ساقط شدند. مورد اول در تاریخ دوم مهرماه ۱۳۵۹، در نزدیکی هندیجان رخ داد و خلبانان آن، یعنی سروان احمد‌علی شیرچی و ستوان‌یکم محمد موسوی موفق شدند تا به سلامت هواپیمایشان را ترک کنند و از مرگ رهایی یابند؛ اما در مورد دوم، که چهارم مهرماه ۱۳۵۹ در نزدیکی ماهشهر رخ داد، هر دو خلبانان هواپیما، یعنی سروان مسعود محمدی نوخندان (عکس سمت چپ) و ستوان‌یکم عزیزالله جعفری (عکس سمت راست) جانشان را از دست دادند

یکی از مهم‌ترین سوانح ناشی از «شلیک به خودی» در تاریخ نیروی دریایی ارتش ایران، ۲۸ مهرماه ۱۳۵۹ و در دهانه اروندرود برای دو شناور گشتی به نام‌های تیران و مهران رخ داد. در جریان این سانحه، هر دو شناور هدف شلیک موشک‌های ماوریک ازسوی یک فروند اف-۴ ایی نیروی هوایی ارتش به خلبانی سروان عباس دوران، واقع شدند و ۳۰ نفر خدمه آن‌‌ها، همگی جانشان را از دست دادند. علت بروز سانحه این بود که پایگاه دوم دریایی ارتش در بوشهر از حضور این شناورها در دهانه اروندرود اطلاع‌ نداشت و نیروی هوایی ارتش ایران، آن‌ها را با ناوچه‌های موشک‌انداز کلاس اوزای نیروی دریایی عراق اشتباه گرفت؛ در نتیجه، فرماندهان نیروی هوایی به سروان عباس دوران و خلبان کابین عقب او، دستور انهدام دو شناور را دادند و حتی با وجود تردید خلبان‌ها مبنی بر ایرانی بودن این شناورها، نیروی دریایی ارتش بر انهدام آن‌ها پافشاری کرد. مدتی پس از سانحه، مهران از آب گرفته و بازسازی شد که در تصویر بالا در دریای خزر دیده می‌شود

این نخستین بار نیست که در جریان آزمایش موشک‌های جدید ضدکشتی در نیروی دریایی ارتش، سانحه‌ای رخ می‌دهد. در جریان آزمایش یک فروند موشک ضد‌کشتی چینی اف‌ال‌ـ‌۶ (FL-6) موسوم به «فجر دریا» با یک فروند هلیکوپتر اِی‌اِس‌اِچ‌ـ ۳دی (ASH-3D) هواپیمایی نیروی دریایی (هوا‌دریا) در بهار ۱۳۷۷، این موشک لحظاتی پس از شلیک، به‌علت قطع ارتباط با رادار هلیکوپتر، از کنترل خارج شد و با چرخشی تقریبا ۱۸۰ درجه، به سمت هلیکوپتر بازگشت که خلبان با مانوری، از برخورد آن به هلیکوپتر جلوگیری کرد. عکس فوق دقایقی پیش از شلیک موشک گرفته شده است. تصویر از (Iran Helicopter Support and Renewal Company (IHSRC

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پانوشت:

* «صنایع شهید فصیحی» زیر نظر وزارت دفاع و تولیدکننده موشک‌های ضدکشتی و کروز مجهز به موتورهای توربوجت است و در پارچین قرار دارد.