در مناطق مختلف تاجیکستان رسم و آیین‌های نوروزی ویژه و گاه متفاوت با هم، انجام می‌شود. مردم بدخشان، منطقه‌ای کوهستانی در شرق تاجیکستان، به‌دلیل در حاشیه‌ قرار داشتن طی قرن‌های متمادی، علاوه‌بر زبان‌ها و گویش‌های کهن ایرانی، عرف و عادات خاص نوروزی را نیز حفظ کرده‌اند.

بیشتر مردم این منطقه اسماعیلی‌مذهب‌اند و ناصرخسرو، شاعر بزرگ ایرانی را پیر و مرشد خود می‌دانند. او بود که در قرن پنجم هجری (سده یازدهم میلادی) مذهب اسماعیلیه را به بدخشان برد. اغلب آیین‌های نوروزی درمیان اسماعیلیان با باورهای مذهبی آنان تلفیق شده است.

دف‌زنی زنان

دف‌زنی از ویژگی‌های جشن نوروز مردم بدخشان است که در دیگر مناطق تاجیکستان کمتر دیده می‌شود. بزم نوروزی در بدخشان با دف‌زنی گروهی از زنان شروع می‌شود که از آغاز فصل گرما و شادی مردم برای رسیدن به فصل بهار، مژده می‌دهد.

احمد عسل بیکوف، موسیقی‌دان و آوازخوان شناخته‌شده بدخشان، می‌گوید: «البته دف‌زنی دعوت به یگان خرسندی است. اگر صدای دف را از دور شنوند، مردم می‌فهمند که خرسندی است، بزم است، شادی است و به آنجا می‌آیند.»

بدخشانیان همراه با دف‌زنی، دیگر آیین‌های فرهنگ بومی خود را از میان کوه‌های بلند آسمان‌بوس به پهنای شهر دوشنبه آورده‌اند و به‌ویژه در جشن نوروز، آن‌ها را به نسل‌های بعدی منتقل می‌کنند.

بازی‌های نوروزی

در مرکز اسماعیلیه که از زیباترین آثار معماری دوشنبه است، جشن نوروز همه‌ساله با اجرای مراسمی خاص، برگزار می‌شود. اسماعیلیان تاجیکستان که اغلب در کوهستان بدخشان به‌سر می‌برند، نوروز را رکنی از ارکان هویتی خود می‌دانند و صدها سال است که آن را با افتخار جشن می‌گیرند.

وَرقَهِ آخانْ نیاز، یک مسئول مرکز اسماعیلیه در دوشنبه، می‌گوید: «رویداد ما از بخش‌های گوناگون عبارت است. برنامه موسیقی، سفره نوروزی از انواع غذاهای محلی و بازی‌های ورزشی ویژه منطقه بدخشان. قسمت ورزش عبارت از بازی‌هایی می‌باشد که در قدیم میان مردم تاجیک، به‌خصوص مردم کوهستان، رایج بود، به مانند اَرغُنچَک‌بازی، تخم جنگ، طناب‌کشی، کشتی‌گیری و سنگچه‌بازی.»

سنگچه‌بازی، سَنچیل‌بازی یا پَنجاق‌بازی که در زبان‌های پامیری به آن جیِلباق‌بَزَی و یا سَنجَک گویند، در تاجیکستان از بازی‌های کودکانه معروف است و امروزه در شهرها از بین رفته است. هم‌اکنون در جشن نوروز، این بازی‌ها را حتی بزرگ‌سالان هم اجرا می‌کنند و کودکی خود را به‌یاد می‌آورند. به گفته مسئولان این مرکز، آن‌ها همه‌ساله در نوروز این بازی‌ها را احیا می‌کنند، تا فراموش نشوند.

آوازخوان‌های معروف بدخشان هم با ساز و ترانه‌های نوروزی خود در این بزم، طبع و روح مهمانان را بالیده می‌سازند. مردم همگی با پوشش‌های محلی خود به بزم نوروز آمده‌اند و در هوای این موسیقی‌ها رقص و شادی می‌کنند.

رسم کِلاغُزغُز

در گوشه‌ای از باغ، نمایش غذاهای محلی و هنرهای دستی را می‌بینیم که متقاضیان امکان تماشا و خرید لباس، جواهرات سنگی، جوراب و کلاه بدخشی را دارند. پوشش مردم بدخشان اساسا رنگ سرخ دارد. رنگ سرخ در فرهنگ مردم تاجیک، به‌ویژه مردم بدخشان، نماد خوشبختی و خوشحالی است.

در زمان حکومت اتحاد جماهیر شوروی، تجلیل رسمی از نوروز ممنوع بود، اما در بدخشان مردم نوروز را با اجرای تمام سنت‌های قدیمی‌اش تجلیل می‌کردند.

امسال هم در استان بدخشان تاجیکستان، مراسم نوروزی با همان ویژگی‌های کهن خود اجرا می‌شود؛ از جمله رسم خاصی هست که امروز فقط در خانه‌های بدخشانی‌ای که بالای بامشان روزن دارند، انجام می‌شود. نام این آیین «کِلاغُزغُز» است که بیشتر جوانان آن را انجام می‌دهند.

آن‌ها در روز نوروز بالای بام خانه همسایه‌‌ یا کس دیگری از اهالی روستا می‌روند، در داخل پارچه‌ای هدیه می‌گذارند و با طناب از روزن به داخل خانه وارد می‌کنند. صاحب خانه هم بسته را باز می‌کند، هدیه را می‌گیرد و در عوض، هدیه دیگری مانند گندم و یا شیرینی می‌گذارد.

در گذشته این مراسم را به‌عنوان خواستگاری دختران هم به‌کار می‌بردند. اگر جوانی عاشق دختری بود، حتماً با همین شیوه دختر را خواستگاری می‌کرد و والدین دختر هم در جشن نوروز نمی‌توانستند او را رد کنند.

فرهنگ مشترک

برای تماشای بزم نوروزی در مرکز اسماعیلیه دوشنبه، مهمانانی از تمام مناطق کشور و همچنین خارج از کشور نیز می‌آیند. به گفته مسئولان این مرکز، درهای آنجا در روز نوروز برای نمایندگان همه اقوام و پیروان مذاهب مختلف باز است و همه‌ساله در جشن نوروز تا ۱۰هزار نفر از این مرکز دیدن می‌کنند.

بدخشانیان فرهنگ بومی خود را از میان کوه‌های بلند به پهنای شهر دوشنبه می‌آورند و در این مرکز، به‌ویژه در جشن نوروز، آن‌ها را به نسل‌های آینده منتقل می‌کنند.

هزاره‌های افغانستان هم همراه با هم‌مذهبان خود، یعنی اسماعیلیان تاجیکستان، در مرکز اسماعیلیه دوشنبه به استقبال جشن نوروز می‌روند. آن‌ها که اغلب در تاجیکستان پناهنده‌اند، ۸۰۰ خانواده‌اند و اکثرا در شهر وحدت، در ۲۰ کیلومتری شرق شهر دوشنبه، زندگی می‌کنند.

فرامرز نوری، یک نماینده هزاره‌ها در تاجیکستان، می‌گوید: «فرهنگ ما مشترک است و نوروز تاجیکستان و افغانستان باهم شباهت‌های زیادی دارد. همین سفره نوروزی که اینجا به آن دسترخوان هفت‌سین می‌گویند، در افغانستان هفت‌میوه می‌باشد که پسته، بادام، کشمش، سمنک، سیب، سبزه دارد. ما بسیار خوش استیم که در تاجیکستان در یک دولت برادر و هم‌فرهنگ زندگی می‌کنیم. ما اینجا هیچ مشکلی نداریم. تنها مشکل مردم افغانستان در اینجا، نداشتن کار و شغل است.»

پاکی قلب و روح

پاک‌سازی قلب و روح و بخشیدن گناهان همدیگر و از دل بیرون کردن بغض و کینه از دیگر سنت‌های نوروزی این مردم کوهستانی است که به باور فرهنگ‌شناسان در برابر جشن و شادی و دیگر آیین‌های جشن نوروز، اجرای آن خیلی مهم است.

اکثریت مردم هم از این ویژگی نوروز آگاه‌اند و تلاش می‌کنند در کنار تمیز نگه داشتن خانه و لباس خود، قلب‌های خود را نیز پاک نگه دارند. این است که در جشن نوروز گردهم می‌آیند و با آراستن بزمی به همدیگر شادی و سرور می‌بخشند.

بدخشانیان از اقلیت‌های مذهبی‌اند که به زبان فارسی و چند زبان ایرانی شرقی، مانند شغنانی، بَرتَنگی، اِشکاشِمی، رونی، وخانی و یَزغلامی حرف می‌زنند. بیشتر این زبان‌ها هنوز خط ندارند و در مدارس هم تدریس نمی‌شوند. تنها به‌طور شفاهی و با چاپ کتاب‌هایی به خط سیریلیک حفظ می‌شوند.