بیش از یک ماه از صحبت‌های رجب طیب اردوغان، رییس‌جمهوری ترکیه، می‌گذرد که به‌صراحت اعلام کرد دیگر توان میزبانی بیش از ۴ میلیون پناهجو و مهاجر را ندارد و مانع حرکت آنان به سوی اروپا نمی‌شود، پناهجویانی از کشورهای مختلف که بنا بر آمارهای رسمی، بیش از ۳/۶ میلیون نفر از آنان پناهجویان و مهاجران سوری خسته از جنگ‌اند.

با توجه به تبلیغات و تمهیدات روزهای نخست این جریان و براساس اخبار تایید‌نشده، حدود ۷۰ هزار پناهجو یعنی جمعیتی کمتر از دو درصد به فراخوان اردوغان جواب مثبت دادند که در روزهای بعد، به‌دلیل ناکامی در عبور از مرز، از تعداد این افراد کاسته شد.

پیش‌تر، پناهجویان و مهاجران برای خروج از شهرهای خود حتی برای انجام کارهای بسیار ضروری، نیازمند دریافت مرخصی از سازمان مهاجرت کشور ترکیه بودند. اما در آن روز خاص، همه چیز متفاوت بود، نیاز به هیچ اجازه‌ای نبود یا اگر هم بود، مجوز لازم برای خروج سریع صادر می‌شد، حتی دولت ترکیه اتوبوس‌هایی برای رساندن پناهجویان به شهر مرزی ادرنه در نظر گرفت.

پناهجویان از مرد و زن، کوچک و بزرگ، در آن روز، کوله‌بار کوچک اما پر از امید و آرزویشان را برای ساخت فردایی بهتر برداشتند و به سوی مرز خوشبختی حرکت کردند؛ غافل از این‌که در آن سوی مرز، پلیس یونان با گاز اشک‌آور و ماشین‌های بزرگ آب‌پاش، گلوله‌های پلاستیکی و نارنجک‌های صوتی منتظرند.

برخی تحلیلگران و سیاستمداران معتقدند پیام اردوغان مبنی بر بازگشایی مرزها برای ورود پناهجویان به خاک اروپا، که پس از حمله ۲۸ فوریه (۹ اسفند) جنگنده‌های ارتش روسیه به مواضع نیروهای ترکیه در منطقه ادلب سوریه رخ داد و در آن ۳۳ نفر از سربازان ارتش این کشور کشته شدند، نوعی اهرم فشار برای توجه دولت‌های اروپایی و جهان به مشکلات ادلب و پناهجویان سوری مستقر در ترکیه بوده است، اما دولت ترکیه می‌گوید اروپا به تعهدها و وعده‌هایش در رابطه با پناهجویان عمل نکرده است.

اردوغان دوشنبه ۲ مارس (۱۲ اسفند)، در یک برنامه تلویزیونی، گفت که اتحادیه اروپا برای ایجاد منطقه امن در نزدیکی سوریه و اسکان پناهجویان، به ترکیه هیچ کمکی نکرده است و کشورش قادر نیست پذیرای موج تازه پناهجویان سوری باشد.

در مرز پازار‌کوله چه گذشت؟

دولت ترکیه در این یک ماه، به روزنامه‌نگاران مستقل و همچنین رسانه‌های خارجی اجازه ورود برای تهیه گزارش در مورد بحران وضعیت پناهجویان در مرز پازار‌کوله را نمی‌داد و اکثر خبرها و گزارش‌ها را پناهجویان به رسانه‌ها ارسال می‌کردند.

حمید، پناهجوی افغانستانی، یکی از افرادی بود که هر روز از مرز پازارکوله گزارش‌های صوتی و تصویری ارسال می‌کرد.

بر اساس گفته‌ها و تصاویر ارسالی حمید، وضعیت بهداشتی در مرز پازار‌کوله بسیار بد بود. غذایی که توزیع می‌شد سرد و اندک بود و کفاف آن تعداد پناهجو را نمی‌داد. رسانه‌های ترک هم هنگام توزیع غذا و شلیک گاز اشک‌آور از سوی پلیس یونان سریع وارد عمل می‌شدند و شروع می‌کردند به تهیه خبر و گزارش. خشونت‌ها از طرف پلیس یونان صورت می‌گرفت و پلیس ترکیه هم وقتی حجم بالای شلیک گاز اشک‌آور و نارنجک‌های صوتی پلیس یونان را می‌دیدند، در پاسخ و در حمایت از زنان و کودکان که نفسشان از شدت گاز بالا نمی‌آمد، به سمت پلیس یونان گاز اشک‌آور پرتاب می‌کردند. پلیس یونان بسیار بی‌رحمانه عمل می‌کرد و گلوله‌های پلاستیکی تعدادی زیادی را به‌شدت مجروح کرد. به‌دلیل سرمای بیش از حد شب‌ها و باران‌های مکرر، پناهجویان با پلاستیک و هر آنچه در دسترس بود سرپناهی درست کردند که هیچ استقامتی نداشت. به گفته حمید، «در واقع، اسمش را سرپناه نمی‌شد گذاشت، اما از هیچ بهتر بود».

او در ادامه افزود: «حمام و سرویس بهداشتی بسیار محدود بود و مجبور بودیم به‌صورت صحرایی کارهای خود را در آن هوای سرد انجام دهیم. شب‌ها همیشه سر جمع‌آوری هیزم برای گرم شدن و زنده ماندن شاهد دعواهای شدیدی بودیم.»

آن‌‌گونه که حمید شرح داد، در روزهای نخست، هیچ‌گونه نظارتی بر عبور‌و‌مرور افراد وجود نداشت و هر‌کس می‌خواست می‌آمد و وقتی وضعیت را می‌دید، می‌رفت. اما پس از چند روز، پلیس منطقه را محصور کرد و از افراد اثر انگشت گرفت و رفت‌‌و‌آمدها را کنترل می‌کرد، اگر کسی صبح از کمپ خودساخته خارج می‌شد، می‌بایست تا غروب باز‌می‌گشت وگرنه اجازه ورود به آن مکان را نداشت.

بر‌ اساس گفته‌های دیگر پناهجویان مستقر در مرز و تصاویر ارسالی، علی‌رغم تدابیر شدید پلیس یونان در کنترل مرزها، تعداد بسیار اندکی از پناهجویان در این یک ماه با بریدن سیم خاردار و عبور از رودخانه، خود را به آن سوی مرز می‌رساندند که پلیس یونان همگی را بازداشت می‌کرد و در آن هوای سرد، برهنه و زخمی به ترکیه بازمی‌گرداند و تمام لوازم پناهجویان را نیز به تاراج می‌برد.

پایان انتظار پس از دوره‌ای سخت

سلیمان سویلو، وزیر کشور ترکیه، پنجشنبه ۲۸ مارس (۹ فروردین) در گفت‌و‌گو با شبکه ان‌تی‌وی ترکیه، گفت: «از شب گذشته تا صبح امروز، ۵۸۰۰ پناهجو را از پازار‌کوله تخلیه کردیم و به ۹ استان بازگرداندیم و در کمپ‌ها مهمان ما هستند. ما مجبور به این کار شدیم، اما اروپا بداند نباید از این اتفاق احساس راحتی کند. پس از بحران کرونا، هر‌کس بخواهد می‌تواند به مرز پازار‌کوله بازگردد و سیاست ما در قبال اروپا و وضعیت پناهجویان هیچ تغییری نخواهد کرد. ما این اقدام را در راستای سلامت پناهجویان و اقدام‌های بشردوستانه انجام داده‌ایم.»

پنجشنبه ۲۸ مارس، حمید، پناهجوی افغانستانی، در آخرین تماس، در حالی‌که به‌شدت سرفه می‌کرد، با صدایی خسته و بیمار گفت: «از ساعت ۱۲ شب تا ۸ صبح، در سرما منتظر رسیدن اتوبوس بودیم. جلوی ما حال یک نفر در اثر سرما و خستگی خراب شد. با آمبولانس آمدند و او را بردند. مشخص نیست ما را کجا می‌برند، ولی گفتند که به کمپی نزدیک آنکارا منتقل می‌شوید.»

پیمان از انتقال او و همسرش فاطمه به کمپ مالاتیا و وضعیت نامناسب آن‌جا خبر داده است و برخی پناهجویان با انتشار ویدیویی در اتوبوس، از انتقالشان به کمپ عثمانلی خبر داده‌اند.

از غروب ۲۸ مارس، تماس با پناهجویان به‌کلی قطع شده یا به‌سختی ممکن است و مشخص نیست در چه شرایطی به سر می‌برند و این برهه سخت که دنیا و همین‌طور ترکیه با بحران شیوع کرونا دست‌به‌گریبان است و همچنین دوران پس از کرونا و شرایط نامناسب اقتصادی چه سرنوشتی برای پناهجویان در ترکیه رقم خواهد زد. آیا اتحادیه اروپا، کمیساریای عالی پناهندگان و مجامع بین‌المللی پاسخگوی این مشکلات عدیده خواهند بود؟