شیوه ذکر نام اماکن جغرافیایی در این مقاله با معیارهای ایران اینترنشنال هماهنگ نیست و فقط جهت احترام به نظر نویسنده، به این شکل آورده شده است.  

• مقدمه:

گرچه مبارزات مردم عرب در ایران پیشینه طولانی دارد، لیکن اعتراضات دو  دهه اخیر به‌ویژه در سال‌های ۲۰۰۵ و ۲۰۱۸ میلادی بیانگر این واقعیت است که این مبارزات متناسب با تحولات جهانی، گسترش ارتباطات، افزایش آگهی عمومی و نحوه تعامل حاکمیت، شاهد دگرگونی‌های پیشرونده‌ای در انگیزش‌ها، شیوه‌ها، آسیب پذیری ونحوه بهره وری از آن شده است. هدف این یادداشت توصیفی-تحلیلی، شناسایی کلی سیر تحولات این مبارزات در سده اخیر است.

۱- آغاز مهاجرت، جمعیت:

مورخان بر آغاز ورود قبایل عرب به ایران کنونی اختلاف نظر دارند، لیکن «تا آن‌جا که يقين است و دليل در دست هست، تاريخ هجرت عرب‌ها به ايران را بايد قرن‌ها پيش از اسلام و از آغاز پادشاهی ساسانيان در نظر گرفت».(۱) با ورود اسلام، هجرت این جوامع تداوم و در نواحی مختلف آن متمرکز شدند. آمار جمعیتی دقیقی وجود ندارد، لیکن باتوجه به ساختار عشیره‌ای آن، جمعیت ایشان  بین ۶ تا ۱۰ میلیون تخمین زده می‌شود.

۲- مبارزات:

بر اساس تسلسل تاریخی می‌توان این مبارزات را در دو دوره پیدایش دولت مرکزی ایران (۱۹۲۱-۱۹۷۹ میلادی) و پسا انقلاب بررسی نمود.

۱-۲: قبل از انقلاب:

۱-۲-۲: ائتلاف درون گرا:

مبارزاتی مانند «ستیز با انگلیسی‌ها (واقعه جهاد-منیور) ومتعاقب آن، «انقلاب الجمهور» ۱۹۱۸ میلادی علیه استبداد محلی» (۲) که تا نهضت مشروطه به‌صورت قبیله‌ای، سنتی و پراکنده بوده با تاسیس دولت نوين و تغییر ساختار قدرت در ایران از فدرال به متمرکز، فُرم دیگری یافته که برجسته ترين نمود آن در «کمیته سعادت» که «با همکاری اقوام واقلیت مجلس مشروطه با هدف بازگشت قاجاریان» (۳) و احیاء شکل فدرال دولت تجلی یافت.

۲-۲-۲: سازمانبخشی:

با شکست قیام سعادت و انهدام قدرت‌های محلّی، این مبارزات تا دهه پنجاه قرن بیستم میلادی بدون رهبری متمرکز، قبیله‌ای و پراکنده تداوم یافت، لیکن با پیوستن فرهیختگانی به آن، به‌نحوی سازمان یافت كه درسال ۱۳۴۰ شمسی (۱۹۶۱ میلادی) در پی اوجگيری حركت‌های ناسيوناليستی و استقلال طلبانه جهان سوم به‌خصوص در برخی كشورهای عربی (۴) و گسترش جریان‌های تجددگرا در منطقه تشكلی با نام «جبهه التحریرعربستان» در خوزستان ايجاد گرديد. اين تشكل که در اصول به حزب بعث گرايش نشان می‌داد، توانست در ميان عده‌ای از جوانان عرب پايگاه اجتماعي پيدا كند (۵)، که به‌دنبال دستگیری واعدام رهبران  آن، تعدادی از اعضای آن در کشورهای عربی مستقر و فعالیت خود را ادامه دادند.

در سال ۱۹۶۸ میلادی یک تشکل قدرتمند سیاسی نظامی عرب در دمشق به نام (الجبهة الشعبیة لتحریر الاحواز) شکل گرفت که بیش از ۱۵۰ عملیات نظامی ضد اهداف دولتی، نظامی و اقتصادی ایران انجام داد (۶).

۳-۲-۲ دوران همگرایی با انقلاب:

با ناکامی جهان عرب درجنگ با اسرائیل و شدت گرفتن فعالیت‌های انقلابیون درایران، رویکرد مبارزات این مردم تحت الشعاع گفتمان نیروهای انقلابی، به‌ویژه چپ گراها و مذهبیون قرار گرفته و اهداف خود را در انقلاب پیگیری نمود.  

۲-۲ انقلاب وپس از آن:

۱-۲-۲: شکل گیری انقلاب:

در بحبوحه انقلاب «موج اعتصابات در سراسر کشور، به‌خصوص صنعت نفت، مملکت را به‌حال فلج کامل در آورد و درآمد ارزی کشور به صفر رسید» (۷). این اعتصابات به‌ویژه در پالایشگاه آبادان چنان تاثیر گذاشت که «يکی از کارشناسان نفتی آمريکایی به نام «پل گرين» ماموريت يافت تا اعتصاب کارگران را ولو به زور هم که شده بشکند، تا پالايشگاه توليد خود را آغاز کند» (۸)   لیکن این کارشناس توسط گروه «موحدین که به رهبری دو روحانی عرب سید محمد موسوی طره و شیخ عبد الهادی کرمی ترور شد، این گروه یکی از هفت گروه عمده انقلابیون است» (۹).

همچنین جایگاه شهر آبادان (عبادان) به‌عنوان یکی از فعالترین کانون‌های انقلاب و نقش چهره‌های برجسته‌ای مانند آیت الله خاقانی در حمایت از اعتصابات و رهبری اعتراضات در به تحقق انقلاب بسیار کارساز بود.

۲-۲-۲: استقرار انقلاب:

با استقرار انقلاب، امید این مردم به تحقق مطالباتشان چنان بالا رفت که به نشان  حسن نیت، قدرتمندترین تشکیلات سیاسی-نظامی خود را«انحلال ومبازرات خود را بعنوان بخشی از مبارزات ملت‌هایی غیر فارس ایران دانسته» (۱۰) و با تظاهرات مسالمت آميز و اعزام کمیته‌ای به مرکز خواستار تحقق آن شده، که با خشونت مفرط توسط سردمداران جدید مواجه گشته که ده‌ها تن از اين مردم را به قتل، رهبر آن ( خاقانی) را تبعید وخاطره غمگینی «چهارشبه سیاه» در وجدان  این مردم ترسیم نمودند.

رویکرد خشونت آمیز رژیم، انحصار قدرت، قلع و قمع گروه‌های سیاسی ترقی‌خواه و شدت گرفتن کشمکش‌های سیاسی- قومی- ومذهبی میان رژیم وکشورهای عربی موجبات افزایش نومیدی این مردم شده و بستری فراهم ساخت تا نگاه‌ها مجددا معطوف به بیرون شود.

۳-۲-۲: انقلاب تاجنگ:

تلاش رژیم در گسترش انقلاب به سایر کشورها موجب شد تا جریانات ملی و  قومی جهان عرب همه امکانات خود را در راستای مقابله با این خطر بسیج کنند، در این میان برخی نیروهای مخالف رژیم  از جمله «الجبهة العربية لتحرير الأحواز (عربستان)» به‌عنوان بخشی از این ساختار سازمان یافت. «این تشکل سیاسی نظامی بعد از کشتار مردم عرب در محمره (خرمشهر) و پناهنده شدن بسیاری از مردم به عراق، در این کشور تشکیل شد. وهمانند سازمان مجاهدین خلق و برخی احزاب کرد یک جنگ مسلحانه بر ضد جمهوری اسلامی ایران براه انداخت» (۱۱).

۴-۲-۲:جنگ:

در دوران جنگ بخش وسیعی از این مبارزات تحت الشعاع  آن قرار گرفت، و رژیم به بهانه همکاری مبارزان با دشمن با سرکوب آنان، سیاست‌های هویت زدائی قومی را مضاعف ساخت.

اعتراضات  سال ۱۹۸۵ میلادی در واکنش به انتشار یادداشت توهین آمیز روزنامه اطلاعات که این مردم را «کولی» نامید، از برجسته ترین اعتراضات دوران جنگ است که به خشونت انجامید و با عذر خواهی خامنه‌ای در نماز جمعه خاتمه یافت.

۳-۲-۲: بازسازی

با پایان یافتن جنگ، و وخامت شرایط عراق پیرو جنگ با کویت، بخش و سیعی  از این نیروهای مبارز به ایران برگشتند یا به کشورهایی دیگر مهاجرت نمودند. همسو با این تحولات، ارابه بازسازی در بستر اختناق سیاسی، با استفاده از نهاد‌های امنیتی-نظامی وجریانات عرب ستیز زیر لوای فریبنده بازسازی، به اقدامات هویت زدایی از این مردم ادامه داد.

۵-۲-۲: اصلاحات

در دوران اصلاحات همسو با منافع  جناحی، نهادهای امنیتی شرایطی فراهم  ساختند تا با برانگیختن احساسات قومی در این منطقه به اهداف خود دست یابند، لیکن به‌تدریج ماهیت ابزاری این جریان خود را نشان داده و تعارضاتی را پدید آورد، که بخشی از فعالان به سوی فعالیت‌های زیر زمینی و برون‌گرا منعطف  شد.

انتشار بخشنامه منتسب به دولت اصلاحات در سال ۲۰۰۵ میلادی که در برگیرنده یک برنامه مدون جهت تغییر بافت جمعیتی جامعه عرب بود، صرف نظر از ادعای جعلی بودن آن از سوی دولت، موجب شعله ور شدن اعتراضات گسترده‌ای شده که به خشونت کشیده شد.

 ۶-۲-۲: دوران پسا اصلاحات:

شکست جریان اصلاحات و بازگشت اختناق سیاسی داخلی وافزایش تنش میان ایران با جامعه جهانی بستری فراهم ساخت تا با تمرکز و فعالیت فعالان در جهان  غرب مبارزات میدانی این مردم صبغه سیاسی-رسانه ای و از همه مه‌متر حقوق‌بشری پیدا کند.

• نتیجه گیری:

عامل اصلی این مبارزات نحوه برخورد قدرت با این جامعه است، که متناسب با شدت برخورد می‌تواند رویکرد برونگرا یا درون گرایی داشته باشد. دوره‌های  آن از نظر ماهیت، گفتمان، رهبری، بستر اجتماعی وتکیه بر عوامل خارجی، کمی متفاوت ولی هدف مشخصی دنبال می‌کند، جهش معنی‌دار آن در سال‌های (

۲۰۰۵ و ۲۰۱۸) تصاعدی، انکار ناپذیر و غیر قابل برگشت است. از این رو لحاظ آن در تحولات سیاسی آینده ضرورتی اجتناب ناپذیراست.

منابع:

۱- چوکامی، سیامک،تاریخچه قوم عرب بانقل از کسروی، شهریاران گم نام،1335: 131، (http://www.rasekhoon.net)

۲- محسن حیدری، حماسه جاوید 1992(http://www.rahianenoor.com/fa/news/‎)

۳- الهام اميدي فرد،بررسی زمین های شکل گیری وفروپاشی کمیته قیام سعادت  1390

https://ganj-old.irandoc.ac.ir/articles/551908

۴- بیژنی،علی، کالبد شکافی جریانات وگرو های عرب خوزستان ص 6، فصلنامه جغرافيايي سرزمين، علمي – پژوهشي، سال پنجم، شماره 20 ، زمستان 1387.ش.

۵- درودیان،1374: 17(اقتباس از 4)

۶- حمزه نوری،شمه ای از جنبش سیاسی ملت عرب (http://www.nnsroj.com/fa/detiles.aspx?id=3032)

7و8- سید احسان رئیس الساداتی، بازخوانی اعتصابات کارکنان نفت در سال 1357 ه.ش(http://www.tabnak.ir)

9-حیدری،محسن، همان

10و11:همان