منیر شاهرودی فرمانفرماییان، که شامگاه شنبه ۳۱ فروردین ۱۳۹۸ در سن ۹۷ سالگی درگذشت، نقاشی بود که شیوه هنری‌ خاصی را با تاثیر از هنرهای سنتی ایران، به‌ویژه هندسه و معماری بومی وطنش، پدید آورد.  

آثار این هنرمند، با وجود زندگی پرفراز‌و‌نشیب، به‌ویژه در سال‌های پایانی عمرش، در داخل و خارج مرزهای ایران با استقبال گسترده روبه‌رو شد.

در واقع، منیر فرمانفرماییان را به‌خاطر تلفیق هنر مدرن جهان با هنر گذشته ایران می‌توان از پیشگامان «هنر پست‌مدرن ایران» نامید.

کودکی و علاقه به هنر و تحصیل

منیر شاهرودی فرمانفرماییان سال ۱۳۰۱، زمانی که تازه حکومت پهلوی اول در ایران آغاز شده بود، در خانواده‌ای هنردوست و فرهیخته در قزوین متولد شد.  

اندکی بعد، همراه خانواده به تهران مهاجرت کرد و پدرش در سال ۱۳۰۹ به نمایندگی مجلس عوام انتخاب شد.

منیر از همان کودکی، تحت تاثیر فضای خانواده، به طراحی نقوش فرش، حرفه‌های سنتی بافندگی، باغبانی و گل‌کاری علاقه‌مند شد و شیفتگی خاصی به رنگ و فرم ابزار داشت.

در اوایل دهه بیست خورشیدی، دانشجوی دانشکده هنر دانشگاه تهران شد و در آن‌جا تحت تاثیر یک مورخ و باستان‌شناس آمریکایی به خطوط و فرم‌های موجود در نقوش باستانی علاقه‌مند شد.

مهاجرت به آمریکا و آشنایی با هنرمندان جهانی

پس از مدتی، به پاریس رفت. پایتخت فرانسه در آن زمان در اشغال بود و او با برادرش و دو نفر از دوستانش و منوچهر یکتایی که با او ازدواج کرد، به نیویورک نقل مکان کرد، جایی که پس از جنگ جهانی دوم به یکی از پایتخت‌های مهم هنر جهان تبدیل شده بود.

در نیویورک با آرتور پوپ، که پیش از آن به ایران سفر کرده بود و با موزه متروپولیتن نیویورک ارتباط داشت، آشنا شد.

منیر فرمانفرماییان در آمریکا در دانشگاه کرنل نیویورک تحصیلات هنری‌اش را ادامه داد و به هنرهای تزئینی گرایش پیدا کرد.

او سه سال نیز در مدرسه طراحی پارسونز در رشته طراحی مد تحصیل کرد و هم‌زمان به‌مدت پنج سال به‌عنوان تصویرساز مد با مجله ووگ همکاری کرد.

منیر فرمانفرماییان در میانه دهه پنجاه میلادی با اندی وارهول و همچنین با هنرمندان مکتب نیویورک، چون جکسون پالاک، ویلهلم دکونینگ، مارک روتکو، بارنت نیومن، فیلیپ جانسون، لری ریورس، لوییس نولسن، رابرت موریس و جان میچل آشنا شد و از طریق دوستی با آلفرد بار و ابی کانن، دیگر هنرمندان آمریکایی، زمینه‌های حرفه‌ای بیشتری برایش فراهم شد.

بازگشت به ایران و خلق یک سبک هنری جدید

پس از ۱۲ سال دوری از وطن، در بازگشت به ایران، با ابوالبشر فرمانفرماییان آشنا شد و در سال ۱۳۳۶ با او ازدواج کرد. از آن پس، نام خانوادگی همسرش را، که تاجر و حقوقدان بین‌المللی بود، به‌عنوان نام هنری خود انتخاب کرد و با برپایی استودیویی مجهز، مراودات فرهنگی‌اش گسترش یافت.

بازگشت منیر فرمانفرماییان هم‌زمان بود با بازگشت جلیل ضیاءپور به ایران، که از او به‌عنوان «پدر هنر مدرن ایران» نام می‌برند.

در دهه ۳۰ و ۴۰ خورشیدی، چندین نمایشگاه هنری در ایران برپا کرد و تعدادی جایزه هنری به او تعلق گرفت. در این دوره، منیر فرمانفرماییان با سفر به سراسر ایران، در جست‌وجوی ردپای گذشته هنر ایران، تشریفات، آیین‌ها و هنرهای محلی، از جمله عشایر ایران، را بررسی کرد.

همچنین با سفر به شهرهای تاریخی ایران، معماری بومی ایرانی را مطالعه کرد. این نگرش به هنر گذشته ایران، بر هنر او تاثیر شگرفی گذاشت، به‌طوری‌که با الهام از معماری بومی ایرانی، روند کارش از نقاشی دو‌بُعدی که بعضا طبیعت بی‌جان را شامل می‌شد به نقاشی سه‌بُعدی سوق یافت.

منیر فرمانفرماییان با استفاده از تکنیک‌های سنتی چون نقاشی پشت شیشه، آینه‌کاری، خاتم‌کاری، منبت‌کاری و ترکیب نقوش هندسی اسلامی، در مجامع جهانی موفقیت‌های چشمگیری به دست آورد.

حضور در نمایشگاه دوسالانه ونیز در سال ۱۳۳۷ و کسب مدال طلای آن دوره و همچنین برگزاری نمایشگاه‌های انفرادی در کشورهای مختلف از جمله موفقیت‌های جهانی این هنرمند ایرانی بود.

دانا استاین، پژوهشگر تاریخ هنر، در توصیف ویژگی‌ آثار منیر فرمانفرماییان می‌نویسد: «جوهر وزن و روح هندسه، که دو قطب بیان هنر اسلامی است، ساخت زنده هنر منیر است. تداخل و ترکیب‌های ریاضی شکل‌های ساده هندسی مانند دایره، سه‌گوش، مربع و چند ضلعی‌هاست که اساس تمثیلی نظرگاه منیر از جهان است.»

این منتقد هنری اضافه می‌کند: «پایین بودن توازن، ابعاد، قرینه‌ها و تشابهات دربردارنده معنای ارتباطی فضایی برای این ماندالاهای مجزاست. از طریق نظم و تکرار ساده، دایره‌ای مداوم و هماهنگ که ابتدا و انتهایی ندارد به دست می‌دهد؛ دایره‌ای که در عین حال نشان‌دهنده ویژگی‌های خارج از تصرف زمان و کیفیت مطلق برداشت‌های مذهبی اسلامی است.»

خیزران اسماعیل‌زاده، منتقد ادبی، نیز درباره آثار این هنرمند می‌گوید: «این تلفیق اما از جنس بازیِ نوستالژیک با خاطرات گذشته نیست، به طوری‌که در برخی کارهای مکتب سقاخانه دیده می‌شد، چرا که منیر شاهرودی یکی از نو‌ترین و مستحکم‌ترین فرم‌های هنرهای زمان خود را می‌سازد. از این حیث، آثار او را می‌توان به‌عنوان یکی از ایرانی‌ترین و مدرن‌ترین (مدرن به‌معنای نوگرا و نه لزوما سبک مدرن بین‌المللی) گرایش‌ها در هنر ایران برشمرد. پیشگامی وی در برساخت پله‌های اول هنر نوگرا و البته دیرتر، هنر پست‌مدرن ایران تا حدی است که می‌شود او را مادر هنر مدرن ایران خواند.»

انقلاب، مهاجرت و بازگشت دوباره به وطن

با وقوع انقلاب ایران، حکومت اسلامی اموال همسر منیر فرمانفرماییان را مصادره و برخی از آثار دیواری این هنرمند را تخریب کرد.  

او پس از انقلاب، بار دیگر به خارج از ایران مهاجرت کرد و ساکن نیویورک شد. پس از دو دهه دوری از وطن، دوباره به ایران باز‌گشت و کارگاهی در تهران برپا کرد تا به احیای هنر و سنت آینه‌کاری بپردازد.

پس از انقلاب، برای نخستین بار اثری حجمی از این هنرمند با عنوان «آب روشنایی است» در نمایشگاه باغ ایرانی به نمایش درآمد.

پس از بازگشت فرمانفرماییان به ایران، بسیاری از آثارش علاوه بر موزه‌ها و مراکز هنری، در اماکن عمومی هم نصب شد و به نمایش درآمد، از جمله اثری که در تیرماه سال ۱۳۹۷، در حمایت از کودکان مبتلا به سرطان، به ساختمان طرح توسعه بیمارستان فوق‌‌تخصصی محک اهدا شد.

در سال‌های اخیر نیز، تالار موزه‌ای در باغ نگارستان تهران به نام این هنرمند نامگذاری شد، که در مراسم آن مسئولان فرهنگی و هنری وزارت ارشاد و شهرداری تهران حضور داشتند.

همچنین با امضای وقف‌نامه‌ای، ۵۱ اثر از این هنرمند وقف دانشگاه تهران شد.

از شکستن رکورد حراج تهران تا برگزاری نمایشگاه جهانی

در دی ۱۳۹۷، در دهمین حراج تهران، اثری بی‌نام از منیر فرمانفرماییان با قیمت ۴ میلیارد تومان به فروش رفت و رکورد این حراجی را شکست.

یک‌ سال پیش از آن نیز، در هشتمین حراج تهران، اثری دیگر از این هنرمند سرشناس، با قیمت ۱ میلیارد و ۳۰۰ میلیون تومان، بالاترین رقم فروش را از آن خود کرده بود.

آثار این هنرمند در خارج از ایران نیز به فروش می‌رسید و خریداران زیادی داشت. برای مثال، فروش کلی آثار منیر شاهرودی فرمانفرماییان در حراج‌های سال ۲۰۱۷ نزدیک به یک میلیون دلار بود ــ ۵ اثر این هنرمند در حراج‌های کریستیز، ساتبیز و بونامز، به مبلغ ۹۲۵ هزار دلار به فروش رسیدند.

برخی از موزه‌های جهان نیز خواستار نگهداری آثار این هنرمند شدند و در سال‌های اخیر، از آثار او همچنان با استقبال جهانی مواجه می‌شد. مهم‌ترین نمونه در این زمینه، برگزاری نمایشگاهی از آثارش با عنوان «امکان بی‌نهایت»، درباره یک عمر فعالیت هنری‌اش، در سال ۲۰۱۵ در موزه گوگنهایم اسپانیا بود.