روز ۲۳ دی‌ماه خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) از تولید نوعی آب‌شیرین‌کن حرارتی و هیبریدی (با استفاده از صفحه‌های خورشیدی) در کشور خبر داد.

مدیر‌عامل شرکت تولید‌کننده این آب‌شیرین‌کن‌ها در این زمینه گفته است: «پروپوزالی تهیه و به وزارت جهاد کشاورزی ارسال شده است تا از این دستگاه در جزایر مکران استفاده شود و با استفاده از این تجهیزات، آب دریا جهت شیرین‌سازی و کاربرد در مصارف کشاورزی مورد بهره‌برداری قرار گیرد.»

این در حالی است که کاربرد عمده آب‌شیرین‌کن‌ها در جهان تولید آب شرب است و تهیه آب کشاورزی از این طریق، هزینه‌ها و تبعات بسیاری خواهد داشت. 

زنگ خطر بحران آب در جهان، به‌خصوص در مناطق خشک و نیمه‌خشک، سال‌هاست به صدا در‌آمده است. یکی از روش‌های مهم برای تامین آب شرب که در چند دهه گذشته، به‌تدریج در این مناطق توسعه پیدا کرده است استفاده از آب‌شیرین‌کن‌ها برای شیرین کردن آب دریا در مناطق ساحلی است. خاورمیانه و کشورهای حاشیه خلیج فارس از خشک‌ترین مناطق جهان‌اند که تمرکز جمعیتی نسبتا بالایی دارند. گاردین در گزارشی در سال ۲۰۱۶، با اشاره به اینکه منطقه خاورمیانه میزبان ۷۰ درصد آب‌شیرین‌‌کن‌های جهان است، رویای نمک‌زدایی برای منطقه خلیج فارس را به‌نوعی پایان‌‌یافته دانست. بررسی‌های جدیدتر هم نشان می‌دهد ۵۰ درصد آب‌شیرین‌کن‌های جهان در منطقه خلیج فارس قرار دارند و این موضوع فشار مضاعفی بر اکوسیستم‌های آبی منطقه وارد کرده است که با توجه به شکل این پهنه آبی، خطر بزرگی را متوجه این منطقه کرده است.

آب‌شیرین‌کن‌ها شورش را در‌آورده‌اند

درباره مشکلات ناشی از استفاده از آب‌شیرین‌‌کن‌ها بسیار گفته شده است. پساب نمکی و انرژی مصرفی از مهم‌ترین مضرات استفاده از آب‌شیرین‌کن‌هاست. این پساب نمکی غالبا به دریا بازمی‌گردد و گزارش‌ها نشان می‌دهد این موضوع همراه با گرمایش زمین و تغییر اقلیم باعث شده است شوری آب خلیج فارس در ۲۰ سال گذشته ۱/۵ برابر شود. بر اساس برخی مطالعات تطبیقی، ادامه روند فعلی به افزایش دو برابری نیروگاه‌های آب‌شیرین‌کن منطقه تا سال ۲۰۳۰ می‌انجامد. مساله دیگر میزان ردپای کربنی این شیوه تولید آب‌ شیرین است که ضرر و زیان استفاده از این روش تامین آب را دو‌چندان خواهد کرد.

با این همه، فناوری‌های جدید مانند آنچه در برخی کشورهای اروپایی و آمریکایی یا حتی در خاورمیانه، در اسرائیل و قطر به کار گرفته می‌شوند، تا حدی از ضررهای جانبی ماجرا کم کرده‌اند. مثلا فرید بن‌یحیی، شیمی‌دان قطری، چهار سال پیش روشی بدیع برای کاهش دی‌اکسید کربن و آب شور پسماند آب‌شیرین‌‌کن‌ها پیشنهاد کرد. به نوشته ساینتیفیک امریکن، در این شیوه، خروجی دی‌اکسید کربن و نمک آب‌شیرین‌کن در فرایندی چند‌مرحله‌ای  به محصولات قابل استفاده در صنایع دیگر تبدیل می‌شود. بن یحیی می‌گوید هدفش از این طرح جلوگیری از ورود آب شور به خلیج فارس است. با این همه، خروجی این روش در مقیاس کلان بیشتر از میزان تقاضا برای محصولات جانبی تولید‌ی خواهد بود.

اما طرح پیشنهاد‌شده در ایران برای تولید آب شیرین به روش حرارتی و برای جزایر مکران یا دریای عمان است که دی‌اکسید کربن زیادی تولید می‌کند، مگر این‌که انرژی مورد نیاز از طریق صفحه‌های خورشیدی تامین شود. اما حتی در این صورت هم، مشکل تولید آب شور پابرجا خواهد بود، که البته هنوز وضعیتش به اندازه خلیج فارس حاد نیست. اما ادامه این روند می‌تواند این منطقه را هم به سرنوشت خلیج فارس دچار کند. از سوی دیگر، هرچند تولید آب در فرایند شیرین‌سازی آب دریا برای مصارف کشاورزی با کمک انرژی خورشیدی در جهان بی‌سابقه نیست و در صحرای آتاماکای شیلی به کار گرفته شده است، در مقیاس کلان، مشکلات آب شور پابرجاست و پای اقتصاد هم به میان خواهد آمد.

آب گران، محصول گران

نخستین مساله این است که تکیه بر «توسعه کشاورزی» در مناطق جنوبی ایران با استفاده از شیرین کردن آب، بدون در نظر گرفتن مزیت‌های نسبی این منطقه در زمینه «توسعه اقتصادی»، خطایی راهبردی است. اما حتی بدون این فرض هم، استفاده از آب‌شیرین‌کن برای توسعه کشاورزی در مناطق جنوبی ایران، به دلایل مختلف، روشی پایدار محسوب نمی‌شود.

چنان که گفته شد، در روش پیشنهادی مشکل نمک تولیدی کماکان پابرجا خواهد بود. از سوی دیگر، مساله هزینه آب و تاثیرش بر قیمت محصولات کشاورزی به میان می‌آید. در حالی که عرضه آب کشاورزی در ایران در سال گذشته کماکان با قیمت‌ بسیار پایین، به بهای هر متر‌مکعب ۲۶۰ تومان یا حتی مجانی، بوده است، پایین‌ترین قیمت تمام‌شده برای آب تولیدی آب‌شیرین‌کن‌ها با دلار ۱۲ هزار تومانی در هر متر‌مکعب ۴۰۰۰ تومان خواهد بود، که از قیمت تمام‌شده آب شرب در ایران بسیار بیشتر است. اما حتی اگر قیمت تمام‌شده آب کشاورزی تولیدی آب‌شیرین‌کن را به‌دلیل استاندارد پایین‌تر، یک دهم قیمت اعلام‌شده بدانیم، باز هم از قیمت فعلی آب کشاورزی بالاتر است.

در این صورت، سوال این است که آیا تولید محصول کشاورزی با این شیوه سود‌آور خواهد بود؟ و این طرح با چه هدف و توجیهی به وزارت کشاورزی ارائه شده است؟ از سوی دیگر، اگر بناست برای توسعه و آبادانی مناطق مکران، که از سیاست‌های مورد نظر رهبر جمهوری اسلامی است، سرمایه‌گذاری دولتی صورت بگیرد، این سرمایه‌گذاری بر چه مبنایی باید صرف توسعه نوعی کشاورزی بی‌بازده با ضرر هنگفت شود؟ آیا برای تعیین مزیت‌های نسبی این مناطق، از جمله توسعه گردشگری، توسعه کشت آبی گیاهان شور‌دوست مانند جلبک برای تامین خوراک دام، مطالعه‌ای صورت گرفته است؟

بنابراین، به نظر می‌رسد به‌جز تولید آب شرب، آن هم در شرایطی که همه راه‌های دیگر از جمله بهینه‌سازی شبکه توزیع و بازچرخانی آب خاکستری آزموده شده باشد، احداث آب‌شیرین‌کن در سواحل جنوبی ایران هیچ‌گونه توجیه زیست‌محیطی و اقتصادی ندارد؛ مگر این‌که مانند بسیاری از موارد مشابه، پای رانت‌های کلان برای افزایش قیمت زمین و توسعه ناپایدار و موقت در میان باشد، آن هم از جیب محیط‌ زیست.