با اعلام خروج آمریکا از برجام در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ و بازگشت تحریم‌های نفتی علیه ايران و افزايش بهای هر بشكه به حدود ۸۰ دلار، گرچه بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران اعلام کرد که «تحریم‌ها تاثیری نخواهد گذاشت»، كارشناسان نگران آسيب  بازار انرژی و «آغاز بحران جدی در اقتصاد جهان» هستند. حال باتوجه به جايگاه ایران ۴ درصد در بازار نفت و نقش آن در روابط بین‌الملل، آيا می‌توان گفت که آمریکا در پس اهداف ژئوپلتیک این تحریم‌ها، به‌دنبال چیرگی بر سهم ایران در این بازار و جایگزين کردن آن با نفت شِل است؟

• جايگاه نفت ایران در جهان:

ایران دارای سومين ذخاير نفتی و دومين ذخاير گازی جهان (۱۷ درصد) و سومین مقام کشورهای صادر كننده نفت (اوپک) است. مرغوبيت، موقعيت تجاری، بهای مناسب و نقش مهم اين كالا در اقتصاد سياسی كشور و روابط  بين‌الملل،گرچه در پایداری بازار انرژی بسيار مؤثر است، ليكن تحريم‌های نفتی ناشی از بهره‌وری سياسی نادرست، می‌تواند دامنه نوسانات قيمت جهانی نفت تا بيش از ۲۰ درصد را تحت‌الشعاع خود قرار دهد.

• روابط و تحریمهای نفتی ايران و آمريكا:

روابط نفتی آمريكا و ايران در دهه چهارم  قرن گذشته میلادی با بستن قراردادهای نفتی با شرکت نفت ایران و انگلیس تداوم يافت. پس از جنگ جهانی دوم ، نفت ايران نقش برجسته‌ای در سیاست خارجي آمريكا پیدا کرد. در این میان روابط تجاری و مشكلات امنيتی ناشی از جنگ سرد، کمک شایانی به تقویت این روابط نمود و برای آمریکا چنان اهمیت داشت، که در پی ملّی كردن صنعت نفت توسط نخست وزیر ایران «مصدّق» وی را در سال ۱۳۳۲ سرنگون کرد.

تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷، توليد نفت ایران ۶ مليون بشكه در روز بود، كه طبق داده‌های «ژورنال گاز و نفت» روزانه ۷۰۰ هزار بشکه از آن (۸/۶ درصد) توسط شرکت‌های, «اکسون موبیل»، «آموکو» و «شل» وارد آمریکا می‌شد.

همچنین، سرمایه گذاری آمريكا در صنعت نفت ايران در پایان دهه هفتاد به ۴۵۷ میلیون دلار رسید. پس از انقلاب، علی رغم قطع روابط سیاسی، آمريكا از بازار بورس روتردام سالانه تا سقف ۳/۵ ميليارد دلار نفت از ایران خريداری می‌کرد، كه تاسال ۱۹۹۴ به ۶۰۰ هزار بشكه در روز (۲۳ درصد صادرات ايران) افزايش يافت.

• تحريم‌ها

با اشغال سفارت آمریکا در تهران در سال ۱۳۵۸، جیمی کارتر، رئیس جمهور آمریکا، خريد نفت از ايران را منع كرد و راه را برای انواع تحریم‌ها به‌دلایل نقض حقوق بشر، عدم اجرای قطعنامه‌ها و حمايت از تروریست هموار ساخت.

در سال ۱۹۹۵، هاشمی رفسنجانی، رئيس جمهور وقت ايران در راستای احيای روابط  کشورش با غرب، پیشنهاد قرار داد يك ميليارد دلاری به شركت نفتی امریکایی Conoco داد؛ قراردادی كه می‌توانست سودمندترين قراردادهای نفتی ايران برای آمريكا  باشد، ليكن در پی مخالفت، بیل کلینتون، رئیس جمهور وقت آمريكا، از آنِ شرکت فرانسوی توتال شد.

با تشديد تحريم‌های آمريكايی-اروپایی علیه ایران در سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ صادرات نفت این کشور از ۲/۵ به کمترین میزان آن بعد از سال ۱۹۸۶ يعنی ۱/۴ ميليون بشکه در روز رسید. ليكن در سال ۲۰۱۳ تلاش‌های ايران جهت گسترش روابط نفتيش با غرب چنان افزايش يافت كه برخي مطبوعات زنگنه، وزير نفت ايران را وزیر دوم امور خارجه ایران نام نهادند.

پس از امضای برجام درسال ۲۰۱۵ تولید نفت ایران از ۲/۸ به ۳/۸و صادرات آن از ۱ به ۲ ميلیون بشکه در روز در مارچ ۲۰۱۸ رسید، که پیش‌بینی می‌شود با بازگشت تحریم‌ها ۳۰۰ هزار الی یک میلیون بشکه در روز کاهش یابد.

• مواضع  واردکنندگان و سرمایه گذاران نفت ایران:

۱- کشورهای آسيايی:

چین بزرگرتین واردکننده نفت ایران در سال‌های ۱۹۹۳-۲۰۰۳ بیش از ۱۳ درصد نفتش را از ایران وارد می‌کرد. این کشور در سال ۲۰۰۴ قرارداد ۱۰۰ میلیارد دلاری که «معامله قرن» نامیده شد، جهت خريد گاز از ایران منعقد ساخت. درسال ۲۰۱۶، ۹۰۰ هزار بشکه در روز نفت از ایران وارد می کرد. لیکن در آغاز سال ۲۰۰۸ به ۶۰۰ هزار کاهش یافت. با اعلام اخير بازگشت تحریم‌ها، بهای نفت در بازار شنگهای تا ۷۳/۱۸ دولار افزایش یافت و مدیران نفتي چین با تأیید اثر زيانبار تحريم‌ها اعلام کردند که توليدكنندگان دیگری می‌توانند جایگزین ایران باشند.

۲- هندوستان

واردات نفتی هند از  ايران که پس از برجام در سال ۲۰۱۶ به ۹۰۰ هزار بشکه در روز  افزایش یافت، در سال ۲۰۱۸ به ۵۰۰ هزار بشکه كاهش، وجایگاه دوم خود را به کره جنوبي (۲۸۴ هزار) سپرد. در  این راستا، راماتشاندران، مدیر شرکت پتروشیمی هندی «بهارات پترلیوم» می‌گوید: «بازگشت تحریم‌ها اثر گذار است، لیکن اثرات آن محدود است».

این در حالیست که وزیر نفت هند، یک روز پس از بازگشت تحریم‌ها اعلام کرد که «میان شرکت‌های آرامکو عربستان  و آدنوک ابوظبی و شركت‌های هندی قرارداد مشاركت جهت احداث پالایشگاه «راتناجیری» در غرب هندوستان، به قیمت ۴۴میلیارد دلار، با ظرفیت تولیدي ۱/۲ میلیون بشکه در روز امضا شد.

 ۳- ژاپن:

واردات ژاپن نيز با وصف ششمین وارد کننده نفت ایران از ۴۳ هزار بشکه در روز، روند نزولی دارد. تاکاشی یامادا، مدیر سیاست‌های نفتی وزارت اقتصاد ژاپن می‌گويد: «چنان‌چه كشورش نتواند استثنائی از تحريم‌ها كسب كند، نسبت به واردات نفتيش از ايران تجديدنظر يا آن را کاهش خواهد داد. این در حالیست که بانک ژاپنی «MUFJ» پیش‌بینی نمود که چین، هند و ترکیه، به واردات نفتیشان از ایران ادامه دهند، لیکن آمارها بیانگر کاهش ۵۰ درصد واردات کره جنوبی و ژاپن از ايران در آغاز سال ۲۰۱۸ است.

 کشورهای اورپایی:

واردات نفت اورپا ۱۱ ميليون از ۱۵ میلیون بشکه مصرف روزانه است كه سهم ایران در آن، ۸۳۵ هزار بشکه است و ۲۵۷ هزار از اين ميزان به تركيه می‌رود. در حوزه گاز نیز ایران پس از برجام تلاش کرد تا سال ۲۰۲۰ با سرمایه‌گذاری ۱۳۰-۱۴۵میلیارد دلاری سهم بازار گاز روسيه در اروپا را به‌دست آورد، لیکن با بازگشت تحریم‌ها ودشواری رقابت با روسیه. این تلاش‌ها منتفی شد.

در حوزه سرمایه‌گذاری صنعت نفت ایران نیز کشورهای اورپایی به‌دلیل هراس از آمریکا هیچ‌گاه به‌صورت جدی وارد اين عرصه نشدند و تنها شرکت توتال با بستن قرار داد ۵ میلیاردی توسعه پارس جنوبی تاکنون فقط ۹۰ ميلیون دلار در آن سرمایه‌گذاری کرده‌است. شرکت ايتاليایی«انی» نیز با خروج آمريكا از برجام اعلام کرد كه به‌زودی به تعهداتش در ایران خاتمه می‌دهد.

• سیاست راهبردی امریکا و همپیمانانش:

ريان زينک، وزير کشور آمریکا، در اکتوبر گذشته گفت: «استراتژی آمریکا جهت چیرگی بر بازار انرژی با استفاده از افزایش توليد نفت و جايگزینی سهم ایران در راستای منع این کشور از به‌کارگیری آن در تروریسم  و ساخت سلاح اتمی است».

اظهارات اخیر استیون منوچین، وزیر خزانه امریکا دایر بر اینکه «کشورهای دیگری آمادگی دارند که تولید خود را افزایش دهند» و نیز ياداوری پولتن، مشاور امنیت ملّی آمریکا در احتمال تشديد تحريم ها و دعوت از شرکت‌های فعال در ایران به خاتمه دادن فعاليت‌شان در كنار اعلام فالح، وزير نفت عربستان داير بر آمادگی جهت افزيش توليد، نشانگر رویکرد نفتی آمريكا در برابر ايران است.

در حوزه اجرايی نيز افزايش فعاليت‌های استخراج  نفت شل از ميدان‌های نفت آمريكا، افزايش تصاعدی صادرات نفت آمريكا به آسیا، به‌ويژه به چین که در ۹ ماه اول سال ۲۰۱۷ به ۱۲۷ هزار بشکه در روز رسید، افزایش بهای نفت جهان در كنار جذابيت قيمت نفت تگزاس، به‌دليل كاهش ۵/۵ دلاری نسبت به برنت، از جمله اقدامات اجرايی اين استراتژی است.

در پایان می‌توان گفت که يكی از مهم‌ترين اهداف خروج آمريكا از برجام و بازگشت و تشدید تحریم‌های نفتی ايران، چیرگی بر سهم آن در بازار جهانی از راه تأمين نيازهای مصرف‌کنندگان به‌وسیله هم‌پیمانان خود، و جایگزینی تدریجی آن به‌وسیله عرضه نفت شل به قیمت مناسب، راهکاری است كه منجر به متلاشی شدن حضور ايران در بازار نفت جهانی خواهد شد.