بنابر اعلام وزرای خارجه آلمان، بریتانیا و فرانسه، سازوکار مالی ویژه اروپا برای ایران با نام اینستکس روز پنج‌شنبه یازدهم بهمن‌ماه به‌طور رسمی ثبت شد.

این سازوکار ویژه به میزبانی پاریس و مسئولیت آلمان تاسیس شده و نظارت بر آن به‌عهده بریتانیا است. وزرای امور خارجه این سه کشور با بیان این‌که اروپا گام موثری برای اجرای تعهدات خود در قالب برجام برداشته است، اعلام کردند این اقدام نشان می‌دهد اتحادیه اروپا می‌تواند مستقل از فشارها، اقدامات مورد‌نظر خود را پیش ببرد.

الف‌ـ محدودیت‌های سازوکار جدید

پیش از این، تحلیل‌گران گفته بودند تلاش‌های اروپا برای حفظ استقلال اقتصادی جامعه جهانی و اقدام آمریکا در تشدید فشارها برای محدود کردن استقلال اروپا در مبادلات و مراودات تجاری ممکن است به ایجاد سازوکار جدیدی در نظم جهانی بینجامد که با محوریت ایران خواهد بود.

ایران از این اقدام اروپا استقبال محتاطانه‌ای کرد و محمد‌جواد ظریف پس از اعلام رسمی اروپا در‌خصوص ثبت این سازوکار ویژه، اعلام کرد ایران برای تعامل با اروپا در شرایط برابر و احترام متقابل آمادگی کامل دارد.

در همین حال، بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، در واکنش به اعلام سازوکار مالی اروپا، این اقدام را اولین گام خواند و از اروپا خواست تا در کمترین زمان ممکن نسبت به اجرای کامل تمامی تعهدات اروپا اقدام کند.

به گفته مقام‌های اروپایی، این سازوکار ویژه می‌تواند برای شرکت‌های کوچک و متوسط راهکاری فراهم کند تا به تجارت با ایران ادامه دهند، بدون این‌که نگران یافتن بانکی باشند که با وجود تحریم‌ها، از پروژه‌های تجاری آن‌ها در ایران پشتیبانی کند.

اما علی‌رغم ابراز خشنودی اروپا و ایران از ایجاد این سازوکار ویژه، بعید است این اقدام بتواند در شرایط فعلی تجاری ایران تغییر قابل‌توجهی ایجاد کند.

این سازوکار برای بهره‌برداری شرکت‌های کوچک اروپایی طراحی شده است، که در حال حاضر هم به‌لطف وجود راهکارهای ویژه و بخش خصوصی ایران در خصوص دور زدن تحریم‌ها، امکان مبادلات تجاری و مالی محدود با ایران وجود دارد.

ب‌ـ نیازهای اقتصاد ایران و سازو‌کار جدید اروپا

آنچه اقتصاد ایران را تحت فشار قرار داده و محدودیت‌های مالی و تجاری گسترده‌ای برای این کشور ایجاد کرده است مبادلات تجاری محدود با شرکت‌های کم‌دامنه نیست. ایران برای توسعه مبادلات تجاری و برای بهبود سازوکارهای اقتصادی و تجاری‌اش در سطح کلان نیازمند توسعه‌ مبادلات با شرکت‌های کلان اقتصادی و حضور گسترده در بازار جهانی است، نه مبادلات جزیی و کم‌دامنه با چند شرکت محدود و کم‌ظرفیت اروپایی.

علاوه بر این، طبق اعلام رسمی اروپا، این سازوکار در مراحل اولیه متمرکز است بر بخش‌های بسیار ضروری برای مردم ایران مثل دارو، دستگاه‌های پزشکی و کالاهای کشاورزی‌ و غذایی و سایر موضوعات را در مبادلات تجاری ایران و اروپا فعلا نادیده گرفته است.

محورهای پیش‌بینی‌شده در سازوکار ویژه اروپا همان محورهایی است که با وجود تحریم‌ها، آمریکا هم ضمانت و بارها تاکید کرده است تحریم‌ها شامل حوزه‌های پزشکی، کشاورزی و غذایی نمی‌شود. با توجه به این‌که محدودیت‌های اعمال‌شده از سوی آمریکا در حوزه بانکی و مالی محدودیت‌هایی را برای ایران ایجاد کرده است، این سازوکار فقط قادر خواهد بود موارد استثناشده‌ تحریم‌های ایالات متحده را در قالب این سازوکار اجرایی امکان‌پذیر کند و بعید است اقدام شاخص دیگری در زمینه رفع تحریم‌ها قابل‌‌اجرا باشد.

به نظر می‌رسد این سازوکار بیش از آن‌که به نفع ایران باشد، به نفع شرکت‌های کوچک اروپایی است که رسما با پذیرش ایران و اقدام اروپا، بازاری تضمین‌شده برای کالاها و سازوکاری تضمین‌شده برای توسعه مبادلات پولی‌شان یافته‌اند. به واسطه این سازوکار جدید، حضور برندهای غیر معروف در حوزه کشاورزی، پزشکی و غذایی بازار ایران را به‌شکل گسترده‌ای از استانداردهای جهانی دور و ایران را مجبور خواهد کرد تا برای حفظ حداقل‌های زیستی، درمانی، اقتصادی و تجاری به حداقل استانداردها در این حوزه‌ها رضایت بدهد.

ضمن این‌که ایجاد این سازوکار ضمانت اجرایی و الزامی ندارد و صرفا در قالب یک پیشنهاد، به شرکت‌های کوچک اروپایی فرصت داده است تا در صورتی‌که مایل باشند، از این سازوکار برای انجام مبادلات تجاری و مالی با ایران استفاده کنند.

اما از همه مهم‌تر این است که ایران برای رشد و توسعه اقتصادی و حفظ سطح تولید نفت و گازش نیازمند سرمایه‌گذاری خارجی است، که این سازوکار در این زمینه هیچ‌کاری نمی‌تواند انجام دهد.

ج‌ـ مزایای سازوکار اروپا

با وجود محدودیت‌ها و مشکلات این برنامه، ایران نسبت به این اقدام واکنش مثبت نشان داده است و برخی کارشناسان اقتصادی و تجاری پیش‌بینی کرده‌اند ثبت این سازوکار می‌تواند تاثیری روانی بر بازار ایران داشته باشد و فشار روانی را از بازار ایران بردارد و با بازگرداندن عامل مثبت روانی به بازار اقتصادی، فعالیت تجاری، تولیدی و اقتصادی را به جریان بیندازد.

نتیجه‌گیری

هر‌چند طرح برنامه اقتصادی اروپا با تاخیر چند‌ماهه انجام گرفته است و علی‌رغم محدودیت‌های مبادلاتی، تجاری و مالی‌ای که برای ایران دارد و نمی‌تواند بحران‌های اساسی اقتصادی ایران را که جذب سرمایه‌گذاری خارجی یکی از موضوعات مهم آن است حل کند، اما می‌تواند سیگنال روانی مثبت به بازار بدهد. در عین حال، نمایانگر شکاف میان دیدگاه‌های متفاوت دولت آمریکا و اتحادیه اروپا در مورد نقش برجام در حفظ امنیت بین‌المللی و جلوگیری از افزایش تنش منطقه‌ای است. جامعه اطلاعاتی آمریکا نیز در گزارشی که چند روز پیش در سنا ارائه دادند، در این مورد با اتحادیه اروپا همدلی دارند و این از جنبه سیاسی و تبلیغاتی به اروپا در پیشبرد این طرح کمک می‌کند.

این در حالی است که اقدامات منطقه‌ای ایران در سوریه و یمن، عملکرد برنامه موشکی ایران، پیوستن ایران به گروه ویژه اقدام مالی و نحوه تعامل با مسائل داخلی همه می‌تواند فاکتورهایی باشد که آینده این برنامه را تسهیل کند یا آن را با مخاطره روبه‌رو سازد. در این میان، گروه‌های تندرو در تهران، واشنگتن و تل‌آویو برای به بن‌بست رساندن این طرح و فروپاشی برجام از هیچ اقدامی خودداری نخواهند کرد، عملی که می‌تواند آینده مبهم و ناگواری را برای امنیت منطقه و ایران رقم بزند. باید دید در این مخمصه، حاکمیت ایران به سمت دیدگاه‌های معقول که خواستار عادی‌سازی و تنش‌زدایی در روابط بین‌المللی‌اند گرایش پیدا خواهد کرد یا دیدگاه‌هایی که معتقدند منافع ایران فقط از راه مقابله با آمریکا و متحدانش در منطقه و سیاست از موضع قدرت تامین خواهد شد.