یک نگرانی عمده درباره تحریم‌ها، افزایش فشار اقتصادی به گروه‌های کم‌درآمد جامعه و افزایش فاصله طبقاتی است. برخی اطلاعات و شواهد نشان می‌دهد که فاصله طبقاتی در دوره بازگشت تحریم‌ها بیشتر از دوره قبلی تحریم‌ها شده است.

این موضوع نگرانی‌هایی پدید آورده و یکی از تازه‌ترین ابراز نگرانی‌ها مربوط به سخنان اخیر اکبر ترکان، مشاور عالی رییس‌جمهور است.

ترکان که از مدیران پر‌سابقه جمهوری‌اسلامی‌ست با اشاره به تغییر توزیع ثروت در ایران گفته: «در حال حاضر دو دهک به دهک‌های فقیر جامعه اضافه شده و طبقه متوسط از ۶ دهک به ۴ دهک تقلیل یافته آن هم در شرایطی که درآمد آنها نصف شده است. به عنوان مثال امروز شاهدیم که توزیع درآمد در دهک‌های جامعه به نسبت دهه‌های اخیر تغییر کرده است. یعنی قبلا دو دهک ضعیف، ۶ دهک متوسط و دو دهک ثروتمند در جامعه داشتیم ولی الان این شرایط تغییر کرده و دو دهک فقیر، گسترش یافته و تبدیل به ۴ دهک شده‌اند و از آن سوی ۶ دهک متوسط به ۴ دهک تقلیل یافته و آن هم در شرایطی که درآمد آنها نصف شده و دو دهک پردرآمد نیز کماکان در جای خود قرار دارند.»

افزایش نسبت هزینه‌های غنی به فقیر

سخنان اکبر ترکان به عنوان یک مقام مسوول دارای اهمیت است اما برای اطمینان بیشتر نسبت به آنچه او گفته می‌توان به با استفاده از اطلاعات رسمی مرکز آمار ایران، زیاد یا کم شدن فاصله طبقاتی را بررسی کرد. اگر این در این بررسی ۱۳۹۰ خورشیدی که سال آغاز تحریم‌ها دوره قبلی بود با سال ۱۳۹۶ که سال ماقبل بازگشت تحریم‌های آمریکاست با هم مقایسه شود، فاصله طبقاتی در دو مقطع تحریم‌های قبلی و تحریم‌های فعلی روشن‌تر می‌شود.

یکی از نشانه‌های زیاد شدن فاصله طبقاتی، افزایش نسبت هزینه ثروتمندان به فقراست. خانواده‌های کم‌درآمد، بیشتر بودجه خود را صرف امور ضروری مثل مسکن یا خوراک می‌کنند. در نتیجه وقتی با افزایش نرخ تورم مخارج این اقلام بیشتر می‌شود، پول کمتری برای اختصاص به سایر هزینه‌ها دارند. در اینفوگرافیک زیر هزینه‌های ده درصد ثروتمند جامعه با هزینه‌های ده درصد فقیر جامعه در سال ۱۳۹۰ خورشیدی با سال ۱۳۹۶ مقایسه شده‌اند. همان‌طور که مشخص است، میزان هزینه ثروتمندترین دهک جامعه برای خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها در سال ۱۳۹۰ ۸برابر فقیرترین دهک جامعه بوده و این نسبت در سال ۱۳۹۶ تغییری نکرده است. به دلیل کاهش قدرت خرید دهک فقیر در سال ۱۳۹۶ این دهک بودجه کمتری برای سایر مخارج خود داشته و به‌طور نمونه در این سال نسبت به ثروتمندترین دهک خیلی کمتر توانسته برای تحصیل هزینه کند. برای همین نسبت هزینه ثروتمندترین دهک به فقیرترین که در سال ۱۳۹۰ خورشیدی ۴۴ برابر بوده در سال ۱۳۹۶ به ۵۷ برابر افزایش یافته است. سایر هزینه‌ها هم همین‌گونه بوده است و موارد ضروری‌تر مانند مسکن و ارتباطات در هر دو سال مورد بررسی نسبت مشابهی داشته اند اما چون بودجه فقرا عمدتا صرف این ضروریات شده، منابع کمتری برای سایر  موارد مانند تفریح، رستوران و پوشاک مانده و نسبت هزینه‌ها زیاد شده است.

ضریب جینی

یک روش‌ مرسوم دیگر اقتصاد برای محاسبه فاصله طبقاتی محاسبه «ضریب جینی» است. این شاخص توسط کورادو جینی که یک جامعه‌شناس ایتالیایی بود وارد اقتصاد شد. هر قدر ضریب جینی کوچک‌تر باشد، فاصله طبقاتی کمتر است و هر چه ضریب افزایش یابد یعنی فاصله بیشتر شده. از آنجا که این ضریب جینی عددی بین صفر و یک است تغییرات آن در حد صدم  و هزارم درصد هم حاکی از تحولات مهمی در توزیع ثروت در جامعه است.

بر اساس گزارش بانک مرکزی ضریب جینی در ایران  طی سال‌های اخیر افزایش یافته است. این شاخص با شروع طرح هدفمندی یارانه‌ها و پرداخت یارانه نقدی در ابتدا کاهش یافت چون فاصله درآمدی دهک‌های کم‌درآمد با دهک‌های ثروتمند کمتر شد.

اما بعد از گذشت مدتی و هنگامی که آثار تورمی سیاست‌های اقتصادی که منابع پرداخت یارانه نقدی را فراهم می‌کرد مشخص شد، فاصله طبقاتی هم بیشتر شد.  

همان‌طور که جدول زیر تغییر ضریب جینی طی سال‌های گذشته را نشان می‌دهد این شاخص در سال گذشته به  ۰/۳۷۹۳ رسیده که به معنای افزایش نابرابری است. همزمان با بزرگتر شدن ضریب جینی، نسبت هزینه دهک دهم ( ثروتمندترین) به دهک اول (فقیرترین) افزایش یافته و از ۱۲ برابر در سال ۱۳۹۰ به ۱۴ برابر در سال ۱۳۹۶ رسیده است. به همین دلیل می‌توان نتیجه گرفت که فاصله طبقاتی در سال ۱۳۹۶ که سال ماقبل بازگشت تحریم‌های آمریکاست نسبت به سال ۱‍۳۹۰ که سال آغاز دوره قبلی تحریم‌هاست بیشتر شده است.

نکته تامل‌برانگیز اینکه در سال ۱۳۹۷ نرخ تورم رشد قابل‌توجهی داشته است و این مساله فاصله‌ را بین فقرا و ثروتمندان به مراتب بیشتر می‌کند.