روزنامه گاردین از نمایش پیش روی مستندی به نام «کودتای ۵۳»، ساخته یک کارگردان ایرانی بریتانیایی، گزارش داده که در آن به نقش یک مامور سرویس اطلاعاتی بریتانیا در کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ و سرنگونی محمد مصدق، نخست‌وزیر وقت ایران، پرداخته می‌شود.

گاردین روز یکشنبه ۱۲ مردادماه نوشته مستند کودتای۵۳، ساخته تقی امیرانی، نشان می‌دهد که بریتانیایی‌ها در زمینه سازماندهی براندازی دولت مصدق و قیام‌های خیابانی تا آدم‌ربایی، شکنجه و پرداخت پول به معترضان برای رفتن به خیابان‌های تهران پیش رفتند.

مستند کودتای۵۳ قرار است هم‌زمان با ۶۷ سالگی این کودتا اکران شود. 

 گاردین با اشاره به این مستند که بخش‌هایی حذف‌شده از یک گفت‌وگو با مامور سرویس اطلاعاتی بریتانیا را برای نخستین‌بار منتشر می‌کند، گزارش داده که نقش او در کودتای سال ۱۳۳۲ «پنهانی» بوده و به رهبری اعتراضات منجر به کودتا پرداخته است. 

گزارش گاردین درباره این مستند ویدیویی بر اساس گزارشی است که نشریه «آبزرور» این روزنامه در سال ۱۹۸۵ میلادی منتشر کرد و سپس حذف شد.

گزارش آبزرور با عنوان «چگونه ام‌آی‌سیکس و سیا برای طرح‌ریزی کودتای ایران به نیروها پیوستند» در نسخه روز ۲۶ ماه مه این نشریه در  آن سال منتشر شد.

آبزرور اشاره کرده بود که یک مامور سرویس اطلاعات بریتانیا به نام نورمن داربی‌شایر برای بازگرداندن شاه ایران به حکومت در سال ۱۳۳۲ عملیاتی «پنهانی و خشونت‌آمیز» ترتیب داده بود.

گاردین نوشته با این وجود تنها چند روز پس از انتشار روزنامه، تمام مدارک و شواهد تازه این عملیات بریتانیایی از صحنه مباحث عمومی ناپدید شد.

امیرانی: کسی مصاحبه مامور ام‌آی‌سیکس را پیگیری نکرد

سازنده مستند کودتای ۵۳ در همین زمینه به گاردین گفت: «ما هنوز نمی‌دانیم چه کسی و چرا این [اطلاعات] را برای آبزرور افشا کرد.»

امیرانی افزود: «ما تنها می‌دانیم که هر سندی درباره مصاحبه با داربی‌شایر سریعا ناپدید شد و هیچ‌کس داستان را دنبال نکرد.»

پشت صحنه کودتای سال ۱۳۳۲ و سرنگونی مصدق برای مدت‌ها موضوع گمانه‌زنی و تردیدهای بین‌المللی بوده است. 

وینستون چرچیل، نخست‌وزیر وقت بریتانیا، با دولت مصدق به دلیل عمده تهدید منافع کشورش در صنعت نفت ایران مخالف بوده است.

گاردین اشاره کرده که ام‌آی‌سیکس به امید بازگرداندن محمدرضا پهلوی به سلطنت در این کودتا با سیا همکاری کرد.

پیش از این، در ماه میلادی ژوئن، اسناد موجود در بایگانی واشینگتن نشان داد كه چگونه نام ملکه الیزابت دوم به اشتباه در ارتباط با ترغیب شاه برای ماندن در ایران قبل از كودتا مطرح شد. 

تحقیقات امیرانی؛ کشف اطلاعات سانسورشده

امیرانی در این مستند ویدیویی با همکاری والتر مرچ، نویسنده فیلم‌‌هایی مانند «مکالمه»، «اکنون آخرالزمان» و «بیمار انگلیسی»، به سراغ بایگانی‌های تاریخی رفته و با بسیاری از افراد درگیر این ماجرای تاریخی مصاحبه می‌کند.

مرچ اشاره کرد که او و امیرانی در ابتدای ساخت این مستند چیزی درباره این «راز» نمی‌دانستند و هم‌زمان با پیشرفت کار در پی تحقیقات امیرانی به کشف اسناد پرداختند.

به گفته او،‌ نقطه عطف این موضوع زمانی بوده که امیرانی شواهد اساسی در یک تحقیق رهاشده درباره یک سریال مستند به نام «پایان امپراطوری»، درباره گرانادا در اواسط دهه ۱۹۸۰ میلادی، پیدا کرد. 

یک قسمت از این مستند حاوی مصاحبه‌ای با داربی‌شایر ‌بود که به صورت صریح به گفت‌وگو می‌پرداخت.

او در آن مستند گفته بود: «شرح وظیفه من بسیار ساده بود. به آن‌جا [ایران] برو، به سفیر اطلاع نده و هرگونه هزینه‌ای که از سرویس امنیتی برای تامین سرنگونی مصدق با ابزارهای قانونی و یا شبه‌قانونی لازم است، انجام بده.»

افسر اطلاعات بریتانیا در ادامه توضیح می‌دهد که او «مبلغ هنگفتی پول»، معادل بیش از یک میلیون و نیم پوند، در این زمینه خرج کرد. 

داربی‌شایر افزود: «من شخصا دستور می‌دادم و قیام خیابانی را هدایت می‌کردم.»

با این حال گاردین نوشته که این قسمت از مصاحبه با مامور سرویس اطلاعات بریتانیا هرگز منتشر نشد. مستند ساخته‌شده از سوی امیرانی با بازی رالف فینز، خطوطی از این مصاحبه را ارائه می‌کند.

گزارش سال ۱۹۸۵ نشریه آبزرور درست پیش از نمایش قسمت ایرانی مستند پایان امپراطوری درباره کودتا بر روی شبکه چهار تلویزیون بریتانیا منتشر شد.

اما وقتی که برنامه تلویزیونی پخش شد، گفت‌وگوی داربی‌شایر در آن وجود نداشت. 

گاردین نوشته امیرانی، مرچ و کارشناسان اطلاعاتی که با آن‌ها مشورت کرده‌اند نتیجه گرفته‌اند که دولت پس از یک اکران خصوصی، به موضوع ورود کرد و مانع از آن شد که تهیه‌کنندگان از مصاحبه داربی‌شایر استفاده کنند.

شوک داربی‌شایر

داربی‌شایر در این زمینه با استفان مید، همتای خود در سازمان سیا، از نزدیک همکاری کرد. او شخصی است که در  مستند پایان امپراطوری ظاهر شد.

گاردین نوشته شاید تکان‌دهنده‌ترین شواهد در مستند کودتای ۵۳ مربوط به دخالت بریتانیا در آدم‌ربایی و سرانجام قتل «تصادفی» محمود افشارطوس، رییس شهربانی ایران در زمان مصدق، باشد. 

این حادثه منجر به ناآرامی‌هایی شد که دستگیری و زندانی شدن مصدق در مرداد ماه را در پی داشت.

داربی‌شایر در سال ۱۹۹۳ میلادی درگذشت.