روز پنجم اسفند خبرگزاری مهر در گفت‌و‌گو با محمد صاحب‌الزمانی، رییس انجمن دکترای علوم آزمایشگاهی ایران، از واردات کیت آزمایشگاهی از طریق کولبرهای مرزی خبر داده بود، خبری غیرمنتظره که همان لحظه واکنش‌های زیادی به دنبال داشت.

بیشتر این واکنش‌ها در دفاع از کولبرهایی بود که برای تامین نیازهای اولیه زندگی به یکی از خطرناک‌ترین راه‌های کسب درآمد در مسیرهای کوهستانی و صعب‌العبور روی آورده‌اند و هر‌از‌گاهی منابع حقوق بشری کردستان خبر تیراندازی مرزبان‌ها و نیروهای انتظامی به سوی آن‌ها، خطر سقوط، سرمازدگی، ریزش بهمن، انفجار مین‌های به‌جا‌مانده از دوران جنگ، دستگیری و ضرب‌و‌شتم آن‌ها را منتشر می‌کنند.

از دلایل مهم موضوعی که رییس انجمن دکترای علوم آزمایشگاهی مطرح کرده است نبودِ برنامه‌ مشخص وزارت بهداشت در حوزه آزمایشگاه‌های پزشکی کشور و همچنین پرداخت نشدن مطالبات از سازمان تامین اجتماعی در طول یک سال اخیر بوده است.

این خبر در حالی است که به گزارش‌ منابع حقوق بشری کردستان، از ۱۰ اسفند تاکنون، سه کولبر با شلیک مستقیم نیروهای انتظامی کشته و زخمی شده‌اند و دو کولبر دیگر نیز به دلیل سرمازدگی جان خود را از دست داده‌اند.

در بهمن‌‌ماه ۹۷، گروهی از فعالان مدنی با راه‌اندازی کمپینی با عنوان «کشتن کولبران را متوقف کنید» به افزایش کشتار و قربانی شدن کولبرها اعتراض کردند، اعتراضی که در نهایت به جمع‌آوری بیش از دو هزار امضا ختم شد. درخواست عمده و مشخص آن‌ها از مسٸولان حکومتی این بود که به‌جای ادامه نگاه امنیتی به مرزها و شلیک نیروهای انتظامی به کولبر‌ها، برای فقرزدایی و اشتغال‌زایی در مناطق مرزی راه‌حل مناسبی پیدا کنند.

نمایندگان مناطق کردنشین در گذشته نیز مساله جلوگیری از ادامه کشتار کولبر‌ها را در مجلس شورای اسلامی به بحث و گفت‌و‌گو گذاشته بودند، گفت‌و‌گوهایی که همچنان بی‌نتیجه مانده است.

زحمتکش یا قاچاقچی؟

کولبری در استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، ایلام و همچنین بخش‌هایی از سیستان و بلوچستان به راهی برای امرار معاش مبدل شده است. استان کردستان بیشترین تعداد کولبرها را دارد، که به گفته رسول خضری، نماینده سردشت و پیرانشهر در مجلس، ۷٥ تا ۸۰ هزار کولبر در مرزهای کردستان از این راه معیشت خود را تامین می‌کنند.

مطابق نمودار مرکز آمار ایران، در پایین ۹۷، استان کرمانشاه با ۱۸/۲ درصد بالاترین نرخ بیکاری را داشت و استان‌های آذربایجان غربی با ۱۴/۶، ایلام با ۱۰/۶، کردستان با ۱۴/۵ و آذربایجان غربی با ۱۳/۶ درصد در جایگاه‌های بعدی قرار دارند.

طی سال‌های گذشته این شغل پرخطر منجر به مرگ بسیاری از کولبر‌ها شده است که گاهی اوقات انتقادها و اعتراض‌های مدنی در شهرهای کردنشین را به دنبال داشته است؛ یکی از نمونه‌های اخیر آن کشته شدن دو کولبر بانه‌ای در ۱۳ شهریور ۱۳۹۶ بود که موجی از اعتراض را در برخی از شهرهای کردستان برانگیخت.

یکی از کولبرها، که به دلایل امنیتی نخواست نامش فاش شود، به ایران اینترنشنال گفت: «ما کولبرها از دید دولت قاچاقچی‌ایم و یکی از دلایل تیراندازی مرزبانان به سمت ما به نگاه گذشته دولت به مساله کولبری و ورود کالاهای قاچاق از راه‌های مرزی بوده است.»

این کولبر مرزی که به‌تازگی از خبر اخیر مبنی بر ورود تجهیزات آزمایشگاهی از طریق کولبری اطلاع یافته است می‌گوید: «اگر ما کولبرها را برای این کار مد‌نظر قرار داده‌اند، می‌تواند خبر خوشحال‌کننده‌ای باشد و پول بیشتری برای این کار نصیب ما شود و یا خطر تیراندازی نیروهای مرزی که جان ما را تهدید می‌کند برداشته شود، ولی بعید به نظر می‌رسد این اقدام داٸمی باشد. زمانی که کارشان تمام شود یا تحریم‌های اقتصادی برداشته شود، همین روال کشتار کولبرها به شیوه گذشته ادامه خواهد داشت؛ کما این‌که تا امروز هم به قوت خود باقی مانده است. چند روز پیش، در مرز «کانی خدا» پیرانشهر، از فاصله سه متری به سمت کولبرها تیراندازی کردند. در این تیراندازی سید‌واحد برزنجی، که صاحب دو فرزند هم بود، کشته شد، در حالی‌که می‌توانستند این تعداد از کولبرها را بازداشت کنند یا بارشان را ضبط کنند، ولی ما نقش سیبل تیراندازی را برایشان داریم.»

این کولبر در ادامه صحبت‌هایش می‌گوید: «شب گذشته، ۱۷ اسفند، کولبری جوان که نیروهای مرزی در روستای «شختان» پیرانشهر زخمی‌اش کرده بودند، از ترس عواقب‌ آن به بیمارستان هم مراجعه نکرده است. چرا بایستی دچار چنین وضعیت اسفناکی باشیم؟»

این کولبر بر این باور است که صدور کارت‌های کولبری در گذشته نه تنها جوابگوی نیازها‌ و مشکلات کولبرها نشد، بلکه فرصتی شد برای پاک کردن صورت مساله.

در ماه‌های گذشته و با تشدید تحریم‌های ایالات متحده علیه اقتصاد ایران در واکنش به فعالیت‌های مناقشه‌برانگیز هسته‌ای این کشور، شرایط بیش از پیش دشوار شده است که اکنون نه تنها گریبان مردم عادی را گرفته است، بلکه می‌توان رد آن را در وزارت بهداشت و همچنین ناتوانی این وزارت‌خانه از تامین تجهیزات اولیه آزمایشگاهی پیدا کرد؛ به‌گونه‌ای که در روزهای اخیر، آزمایشگاه‌های کشور برای دسترسی به کیت آزمایشگاهی با مشکلی جدی مواجه شده‌اند و برای تامین آن راه کولبری را پیشنهاد داده‌اند و آن را مناسب وضعیت کنونی دانسته‌اند.

نگاهی ویژه به مرزهای کشور

یکی از کارکنان گمرک تمرچین در پیرانشهر، که به دلایل امنیتی نخواست نامش فاش شود، به ایران اینترنشنال گفت: «از ابتدای امسال، وزارت کشور در‌نهایت تصمیم گرفت با همکاری تعدادی از نمایندگان مناطق کردنشین، گام‌هایی در جهت تسهیل و ساماندهی معابر مرزی بردارد.»

به نظر می‌رسد چنین اقدامی تا حدودی مانع از کولبری به شیوه گذشته شده باشد که کولبرها از معابر غیر‌رسمی کالاهایی را به مقدار مشخص تحت نظارت فرمانداری و هنگ مرزی وارد کشور می‌کردند.

بایستی به این نکته هم اشاره‌ داشت که این اقدام تا حدودی کاهش ورود کالاهای قاچاق به داخل کشور را در پی داشت، ولی ایده و طرح چندان موفق‌آمیزی نبود و همان‌طور که شاهدیم، تیراندازی مداوم به سمت کولبرها و وضعیت معیشتی وخیم آن‌ها تاکنون سر جای خود، بدون هیچ تغییر مثبتی، باقی مانده است و به نظر می‌رسد پیدا کردن راه حلی مناسب برای این مساله کار چندان آسانی نباشد.

صحبت‌های این کارمند گمرک تمرچین در حالی است که خردادماه امسال، رسول خضری، نماینده سردشت و پیرانشهر و عضو کمیسیون اجتماعی مجلس، ضمن انتقاد از بی‌توجهی دولت به وضعیت کولبرها، از فقر مطلق ۱٥۰ هزار کولبر در کشور خبر داده بود.

این کارمند گمرک تمرچین در ادامه صحبت‌هایش می‌گوید: «این بار دولت با تصویب و صدور کارت‌هایی برای مرزنشینان، که در واقع جایگزینی برای کارت‌های کولبری بوده است،  توانست از طریق بازارچه‌های مرزی چهار استان آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه و سیستان و بلوچستان، که تحت نظارت گمرک است، اقلام اساسی و کالاهای ضروری و مورد‌نیاز را از طریق کانتینرها وارد کشور کند و ترخیص آن فقط با اراٸه کارت‌هایی ممکن است که دولت برای مرزنشینان صادر کرده است. بخشی از عوارض واردات این کالاها به‌صورت نقدی پرداخت می‌شود و بخش دیگر آن مربوط به سود بازرگانی است که تخفیفی برای دارندگان این کارت‌ها را شامل می‌شود، کارت‌هایی که مدتی است فروش آن‌ها بین مرزنشینان رواج یافته است.»

این کارمند گمرک تمرچین معتقد است: «در واقع، دولت پس از بازگشت تحریم‌ها، بیش از پیش نگاه ویژه‌ای به بازارچه‌های مرزی داشته است، چرا که راهی مناسب برای دور زدن تحریم‌ها و واردات اقلام ضروری به شیوه سنتی و بدون استفاده از سیستم‌های بانکی بوده است. در ماه‌های گذشته و پس از اعتصاب سراسری کامیون‌دارها، در واکنش به کمبود لاستیک و افزایش قیمت تجهیزات ماشین‌های سنگین، بازارچه‌های مرزی و کولبرها راهی برای پر کردن این خلاء دولت و نیاز کامیون‌دارها بوده‌اند.»

با توجه به صحبت‌های اخیر مبنی بر واردات کیت‌های آزمایشگاهی به کمک کولبر‌ها در آینده‌ای نزدیک و با در نظر گرفتن شرایط فعلی، اجرایی شدن آن چندان دور از انتظار نیست. گرچه این روند موقتی خواهد بود، تا حدودی، هر‌چند موقتی، مانع از مرگ کولبرها خواهد شد. اما پس از رفع نیازهای موجود، وضعیت مرزنشینان و کولبر‌های مرزی این‌گونه باقی نخواهد ماند.