دیدار علی‌اکبر ولایتی، مشاور امور بین‌الملل آیت‌الله خامنه‌ای با پوتین، رییس جمهوری روسیه، نگاه‌های بسیاری از ناظران را متوجه خود ساخت و تحلیل‌های متفاوتی از این سفر در ارتباط میان روسیه وایران مطرح شد.این سفر که در آستانه ملاقات پوتین و ترامپ و هم‌زمان با سفر نتانیاهو صورت گرفت، ابعاد مختلفی از روابط میان ایران روسیه را مجدداً وارد بحث و گفت‌وگو در فضای عمومی کرد و درعین‌حال، ابهام‌ها وچالش‌های این رابطه را نشان داد که باید مورد ارزیابی عمیق‌تری قرارگیرد:

الف- نماینده رهبر یا رییس جمهوری

ولایتی هنگام سفر به روسیه اعلام کرده بود حامل پیام مهمی ازطرف رهبر و رییس جمهوری  ایران به روسیه است که در روابط دو کشور تحول بنیادی ایجاد خواهد کرد. مشاور رهبر ایران در امور بین‌الملل، با اشاره به این‌که رهبری به رابطه ایران و روسیه، به‌عنوان رابطه‌ای راهبردی و استراتژیک نگاه می‌کند‌، تأکید کرد که این سیاست، تحت اشراف او ادامه خواهد یافت. در این دیدار، هیچ‌یک از مقامات وزارت امور خارجه ایران حضور نداشته‌اند و تنها مهدی سنایی، سفیر ایران در روسیه و علی‌اصغر فتحی، از مقام‌های دانشگاه آزاد، آقای ولایتی را همراهی کرده‌اند. نوع ترکیب سفر علی‌اکبر ولایتی، مشاور رهبری در امور بین‌الملل به روسیه و گفت‌وگوی او با پوتین، این شائبه را تقویت کرده بود که رهبر ایران در مقابله و مدیریت بحران جدید ناشی‌از تهدیدهای آمریکا، درصدد ایجاد نهادی موازی با دستگاه دیپلماسی کشور برای پیشبرد و طرح مسائل بین‌الملل مدنظر خود است. در این میان، محمود واعظی، رییس دفتر رییس جمهوری، با بیان این موضوع که کسانی به‌نادرستی دنبال پیچیده‌کردن موضوع هستند، گفت اتفاق خاصی نیفتاده و سفر آقای ولایتی به مسکو هم مانند بقیه سفرها و در همان راستا بوده است و ولایتی برای انتقال پیام رییس جمهوری و نه رهبری، به روسیه سفر کرده است. این اظهارات، درحالی عنوان شد که برخی گروه‌ها در ایران، با بیان این‌که دولت پنهان بخش مهمی از هدایت جریان سیاسی و اجرایی کشور را به‌عهده دارد، سفر اخیر ولایتی را نیز اقدام علنی رهبری برای انجام کارهای اجرایی موازی با دولت عنوان کردند. هم ترکیب گروه ملاقات‌کننده و هم نحوه سخن‌گفتن ولایتی مبنی‌بر این‌که رهبری بر رابطه با روسیه اشراف دارند، و همچنین نحوه پذیرش گروه ازسوی پوتین، نیز به‌خوبی نشان می‌دهد که ولایتی پیام رهبر ایران را منتقل می‌کرده و سخنان واعظی صرفاً برای حفظ وجهه و اعتبار رییس جمهوری بیان شده است. اکنون باید دید که از دید حکومت و به‌ویژه نهاد رهبری، حکومت فعلی روسیه و ظرفیت‌ها و موقعیت‌هایش در نظام بین‌المللی حامل چه مزیت‌ها و ویژگی‌هایی برای ایران است.  

ب- مزایا  و اهمیت روسیه برای ایران  

۱- جنبه دفاعی  

به‌خاطر تحریم‌هایی که در سال‌های بعد ازانقلاب ازجنبه تسلیحاتی علیه ایران ازسوی غرب اعمال شد، ساختار اصلی سیستم دفاعی ایران که وابسته به غرب بود، به‌تدریج تغییر پیدا کرد و به‌ویژه از سال ۱۳۸۴، جمهوری اسلامی ایران گرایش ویژه‌ای به نزدیکی در حوزه دفاعی با روسیه پیدا کرد. به‌دنبال تهدیدات اسراییل برای حمله نظامی به ایران بعد از غنی‌سازی هسته‌ای، نیاز ایران به دفاع ضدهوایی پیشرفته گسترش یافت. در این میان، نیروی هوایی ایران نیز بعد از انقلاب نیاز به بازسازی داشت. در این دو زمینه اصلی بود که ایران راه دیگری برای تأمین نیازهایش نداشت و لذا نزدیکی به روسیه از این جنبه، امری حیاتی قلمداد شد. ولی رفتار روسیه در این مورد، کاملاً محتاطانه و نحوه ارائه و فروش تسلیحات نظامی‌اش به ایران کاملاً متفاوت با دیگران بود. ازجمله روسیه علی‌رغم آن‌که پول دفاع ضدهوایی را از ایران به‌طور کامل دریافت کرده بود، به بهانه تحریم‌های هسته‌ای حاضر نشد دفاع هوایی اس۳۰۰ را به ایران تحویل دهد و فقط بعد از امضای برجام، حاضر شد چنین کاری را صورت دهد. این درحالی بود که روسیه حاضر شد به ترکیه و قطر دفاع هوایی پیشرفته اس۴۰۰ بفروشد. اما درمورد ایران، حاضر نشد این کار را صورت دهد؛ با آن‌که دو کشور مزبور جزو متحدان نظامی آمریکا محسوب می‌شوند و ایران روابط نزدیک‌تری با این کشور دارد، ولی از آن‌جا که روسیه می‌خواهد ایران را همواره نیازمند خود نگاه‌دارد و درعین‌حال، نمی‌خواهد موازنه قوا در رابطه نزدیک دوستی و همکاری با اسراییل را خدشه‌دار کند، حاضر نشد که این تجهیزات را به ایران بفروشد.   

با افزایش تهدیدات کلامی اسراییل و لحن خصمانه دونالد ترامپ، رییس جمهوری جدید آمریکا و بسته‌بودن راه هرگونه خرید نیازهای دفاعی ایران از غرب، و نیز پیشرفت‌هایی که روسیه اخیراً در زمینه حوزه‌های نظامی ازجمله زیردریایی‌ها به‌دست آورده است، عملاً مخالفان روسیه در حکومت ایران، در این حوزه نقدهایشان درمورد روش‌های خنجر زدن روسیه از پشت به ایران در موقعیت‌های مختلف، چندان خریداری پیدا نکرد؛ هرچند امکان قرار دادن پایگاه هوایی در اختیار هواپیماهای جنگی روسیه، با واکنش تند افکار عمومی روبرو شد و تداوم پیدا نکرد. روسیه نیز با درک این نیاز ایران و آگاهی از این وضعیت، سعی می‌کند با این کارت قدرتش، باج‌خواهی کند.  

۲- جنبه اقتصادی و هسته‌ای  

روسیه از لحاظ ظرفیت‌های اقتصادی و تولیدی از بضاعت چندانی برخوردار نیست که بتواند در مقابله با تحریم‌ها و یا توسعه تکنولوژیک کمک شگرفی به ایران کند. اکنون پروژه‌های نفت و گاز و راه‌آهن، ساخت نیروگاه‌های جدید هسته‌ای و نیز گسترش زیرساخت‌های حمل‌ونقل در استان‌های شمالی کشور ایران برای ارتباط بیشتر دو کشور، از مهم‌ترین موضوعات و مبادلات اقتصادی است که میان دو کشور پی‌گیری می‌شود. امتیازاتی که روس‌ها در اخذ قراردادهای نفت و گاز کسب کرده‌اند - که برخی از واگذاری‌ها حتی بدون انجام تشریفات مناقصه بوده است- نگرانی‌هایی برای اتحادیه‌اروپا ایجاد کرده است. روسیه درعین‌حال، مایل نیست ایران نقش چندانی در بازار گاز اروپا داشته باشد، تابتواند همواره از کارت صدور گازش به اروپا در موازنه قوا با این کشورها بهره ببرد. در دوره قبل تحریم‌ها در سال ۹۱، روسیه با قرار دادن روش سواپ نفتی با ایران، روزنه‌ای برای صدور نفت این کشور باز کرده بود و ایران امیدوار است که در دور جدید تحریم‌ها نیز چنین روشی ازطریق روسیه امکان‌پذیر باشد و درعین‌حال، ایران همچنین امیدوار است که روسیه بر روی پروژه های نفتی و گازی این کشور، سرمایه‌گذاری مالی انجام دهد. ولایتی در این زمینه، مدعی رقم پنجاه‌میلیارد دلاری شد و تأکید کرد که سرمایه‌گذاری روسیه می‌تواند جایگزین شرکت‌های غربی شود که ایران را ترک کرده‌اند؛ هرچند که به‌نظر نمی‌رسد روسیه حاضر به این حد از سرمایه‌گذاری در ایران باشد، زیرا در مقایسه با دوره قبل، اکنون روسیه به‌خاطر مسأله اوکراین، خودش هم با مشکل تحریم اقتصادی ازسوی آمریکا و اروپا روبروست و در دسترسی به بازارهای مالی دنیا با مشکل جدی مواجه است. علاوه‌بر این، روسیه رابطه خود را با ایران مانند دیگر متحدانش مثل سوریه و کره‌شمالی تعریف نمی‌کند. به  گزارش اخیر نشریه وال‌استریت ژورنال با اشاره به آمار وزارت کشور روسیه، از ماه سپتامبر گذشته، بیش‌از ده‌هزار کارگر از کره‌شمالی وارد آن کشور شده‌اند. مقامات آمریکایی این اقدام روسیه را ناقض تحریم‌های سازمان ملل می‌دانند؛ زیرا به‌نظر می‌رسد که این کارگران کره‌شمالی، سالانه ۱۵۰ تا ۳۰۰ میلیون دلار پول به کره ارسال می‌کنند - روشی که هیچ‌گاه به ایران پیشنهاد نشده است.

۳- منافع منطقه‌ای  

ایران فکر می‌کند در درگیری‌های منطقه‌ای می‌تواند از کمک‌های روسیه برای پیشبرد اهدافش بهره ببرد، که مورد سوریه، یکی از این موارد است. ایران در آغاز بحران سوریه، درمورد هزینه دخالتش در آن کشور، محاسبات نادرستی داشت. در آغاز به‌نظر می‌رسید که رژیم اسد مانند پدرش در سال ۱۳۶۲، با مقابله و سرکوب مخالفان موفق به خاتمه سریع موضوع می‌شود، اما با گسترش دامنه آن و بین‌المللی شدن موضوع سوریه و حمایت گسترده دولت ترکیه و قطر و عربستان و برخی کشورهای غربی ازجمله بریتانیا، فرانسه و آمریکا از مخالفان، دخالت و حضور نظامی درسوریه به روندی طولانی و پرهزینه برای جمهوری اسلامی تبدیل شد که خارج از محاسبات نظام بود؛ اما با شکل‌گیری توافق برجام، ایران توانست روسیه را متقاعد کند که  به‌ویژه در حوزه حملات هوایی علیه مخالفان رژیم بشار اسد، حضور نظامی فعال داشته باشد. حضور نظامی روسیه در جنگ علیه مخالفان، تردید دولت اوباما برای مقابله با رژیم بشار اسد، گسترش موج پناهندگان سوری در اروپا و نیز اعلام دولت ترامپ برای خروج از سوریه، درمجموع فضایی را رقم زد که منجربه درهم شکسته‌شدن مناطق تحت کنترل مخالفان شد که درنهایت همه به شمال و جنوب سوریه رانده شدند و درنتیجه، ایران به‌طور موقت به هدفش که حفظ رژیم بشار اسد بود، نایل آمد؛ هرچند که هزینه اقتصادی این دخالت، بسیار سنگین از آب درآمد و هم‌اکنون نیز تثبیت موقعیت حضور ایران در سوریه با چالش‌های فراوانی ازجمله حملات نظامی اسراییل روبه‌روست.

۴- بی‌تفاوتی به مناسبات اقتدارگرایانه

از مزیت‌های دیگر رابطه روسیه با ایران، این است که این کشور برخلاف قدرت‌های غربی، چون خود مناسباتی اقتدارگرایانه دارد، به مناسبات حقوق‌بشر و نحوه روابط حکومت ایران با مردم توجهی ندارد و در این موارد، نه دولت و نه رسانه‌های روسیه انتقادی جدی متوجه حکومت ایران  نمی‌کنند و حکومت از این بابت آسوده‌خاطر است. درحالی‌که مسأله حقوق‌بشر و روابط حکومت ایران با شهروندانش همواره در بهبود و گسترش روابط ایران و غرب، موانعی تبلیغاتی و جدی ایجاد کرده است، که دلایل آن هم به‌خاطر حضور گسترده ایرانی‌های مخالف در این کشورها و نیز قوت رسانه‌های مستقل و سازمان‌های مستقل حقوق‌بشری در این کشورها است.  

۵- امکان مانور در شکاف جنگ سرد روسیه با آمریکا

بعد از بحران کریمه و اوکراین، روابط روسیه با غرب به‌شدت تیره شد. از دید مقامات ایرانی، گسترش جنگ سرد میان روسیه و غرب به‌ویژه آمریکا، می‌تواند امکانی جدید برای مانور و بازی درمیان این شکاف، برای ایران فراهم آورد. هرچند که هنوز موقعیت روسیه با اتحاد جماهیر شوروی قابل مقایسه نیست و حضور ترامپ در کاخ سفید می‌توانست محاسبات را تغییر دهد، اما مخالفت نهادهای سیاسی و اطلاعاتی، مانع از بهبود روابط آمریکا و روسیه شده است.

البته تجربه نشان داده است که روسیه به‌راحتی ایران را در این زمینه دور زده است.   

ج- مشکلات روابط روسیه با ایران

جدا از مزیت‌هایی که برای رابطه با روسیه از دید حکومت برشمرده شد، مشکلاتی نیز بر سر راه ارتقای روابط دو کشور، درمقابل حاکمیت وجود دارد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود :

۱- زاویه نگاه جامعه و افکار عمومی

یکی از مشکلاتی که حکومت برای ارتقای روابط با روسیه دارد، نگاه و جو افکار عمومی جامعه ایران به روسیه است. در این فضای تاریخی و نیز فرهنگی، بدبینی عمیق نسبت‌به نیات روسیه و روابطش با ایران وجود دارد که از دوره قاجاریه در ارتباط با امپراطوری تزاری روسیه و روابط استعماری‌اش با ایران شکل گرفته است. این بدبینی عمیق نسبت‌به اتحاد جماهیر شوروی و مارکسیسم و نیز ارتباط حزب توده ایران با شوروی و نقش منفی این حزب در حوزه ناسیونالیسم و منافع ملی ایران، تداوم یافت. عدم ارتباط فرهنگی و اقتصادی گسترده با روسیه که به‌خاطر عقب‌افتادگی اقتصادی شوروی و سپس روسیه بود و مزاج گرایش به غرب جامعه ایران، همواره نگاه منفی به روسیه را حفظ نمود. تجربه معاصر رابطه با شوروی در حمایت آشکار از تجزیه آذربایجان در سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم و حمایت بسیار نزدیک از صدام حسین در جنگ میان ایران و عراق و نیز فروش کارت ایران در توافق با آمریکا در مذاکرات هسته‌ای دوره احمدی‌نژاد ازجمله مواردی است که در اذهان عمومی جامعه ایران باقی مانده است. به‌عبارتی دیگر، اشاره به «خنجر زدن از پشت به ملت ایران ازسوی روسیه برای منافع خود»، به بخشی از ادبیات رایج درمیان نخبگان و مردم در بیان و توصیف سیاست خارجی روسیه در ارتباط با ایران تبدیل شده است.

۲- مخالفت بوروکراسی و نخبگان ایران

از مشکلات دیگری که در سر راه نفوذ روسیه در ایران وجود دارد، مخالفت بوروکراسی و نخبگان سیاسی و اقتصادی ایران با روسیه است. زمینه‌های تحصیلی و نیز شکل‌گیری صنعت و تجارت ایران که عمدتاً در ارتباط با غرب بوده است، دستگاه بوروکراتیک ایران را با گرایش و ارزش‌های غربی بار آورده است. همین موضوع، سبب شده است که روسیه چندان اعتمادی به ایرانیان در دستگاه بوروکراتیک ایران نداشته باشد و به‌عبارتی آن‌ها را وابستگان به غرب می‌پندارد که نباید به آن‌ها اعتمادی داشته باشد. به همین خاطر هم روسیه از پیروزی روحانی چندان خرسند نبود و تمایل به پیروزی رییسی داشت. در این میان، نهاد رهبری در ایران، بنابه ملاحظاتی که گفته شد، برای مقابله با غرب فکر می‌کند که کارت بازی روسیه، کارت کارساز و مؤثری است و حتی پیشنهادات پیمان مشترک امنیتی هم به این کشور داده است که تاکنون روسیه آن را نپذیرفته است.     

۳- مخالفت ارتش ایران با روسیه  

ارتش ایران نیز که در زمان شاه توانست سازماندهی مدرن پیدا کند و به آخرین تسلیحات نظامی روز جهان تسلیح شود و پرسنلش نیز برای آموزش به غرب فرستاده شد، فضایی کاملاً ضدشوروی داشت که بعد از انقلاب نیز این امر تداوم پیدا کرد. از این بابت نیز روسیه همچنان با مشکل مواجه است. به‌خاطر حساسیت سیستم و عدم اعتماد به ارتش، ارتباطات دفاعی و امنیتی و نظامی جدیدی نیز که با روسیه شکل گرفته، عمدتاً از طریق پرسنل سپاه است؛ و مذاق ضد روسی ارتش ایران همچنان به قوت خود باقی مانده است.

نتیجه‌گیری:

علی‌رغم مزیت‌هایی که رابطه با روسیه برای حکومت جمهوری اسلامی ایران به همراه دارد،  مخالفت جدی افکار عمومی، نخبگان سیاسی و اقتصادی و فرهنگی و نیز ارتش با روسیه، سبب شده است آن کشور نتواند به نفوذی که مایل است، در ایران دست یابد. روسیه به‌خاطر همین تردید در مورد تصمیم‌گیرندگان ایرانی و گرایش غربی آن‌ها همچنین هیچ‌گاه در سال‌های اخیر حاضر نشده است که در دفاع از ایران، به‌عنوان یک متحد استراتژیک عمل کند؛ و همین شیوه عمل، خود بر بدبینی افکار عمومی جامعه افزوده است که حتی در شعارهای اعتراضات خیابانی نیز خود را نشان داده است. هرچند که با گسترش جنگ سرد میان روسیه و غرب، این کشور تلاش بیشتری برای یارگیری از ایران خواهد کرد. حکومت ایران به‌ویژه نهاد رهبری نیز در صورت عدم موفقیت در انجام یک موازنه و توافق با آمریکا در حل اختلافات پیرامون مسائل هسته‌ای،  مسائل منطقه‌ای و موشک‌های بالستیک، چاره‌ای جز نزدیکی بیشتر با روسیه ندارد. به همین دلیل نیز رهبر در روابط با روسیه، به‌خاطر بدبینی دولت روسیه به مذاق غربی کارگزاران دولتی، سعی می‌کند که روابط دو کشور را به‌ویژه در حوزه‌های دفاعی، از کانال‌های مستقیم خود مدیریت کند. چالش‌های جدید ایران و روسیه در ارتباط با آمریکا و غرب که درحال شکل‌گیری است، سطح و میزان گسستگی و پیوستگی رابطه را تعیین خواهد کرد.