مقام‌های جمهوری اسلامی ایران تلاش می‌کنند بحران کمبود و گرانی دارو در ایران را تنها با تحریم‌ها پیوند بزنند، اما بررسی‌های تخصصی نشان می‌دهد بحران دارو در وهله نخست ارتباطی با تحریم‌ها ندارد.

آمار‌ها می‌گوید در حال حاضر ۳۳۰ شرکت در عرصه تامین داروی ایران فعال‌اند که ۱۰۷ شرکت در امر تولید، ۱۳۰ شرکت در زمینه واردات محصولات دارویی و ۹۳ شرکـت هم در هر دو حوزه فعالیت می‌کنند.

بازار دارو در ایران ‌هم‌چون سایر کشور‌ها به چهار دسته عمده «مکمل»، «پیشرفته»، «تجویزی متعارف» و «بدون نسخه» تقسیم می‌شود.

ایران در دسته دارو‌های بدون نسخه و مکمل تقریبا بی‌نیاز از واردات است، اما ۳۲ درصد دارو‌های «پیشرفته» را وارد می‌کند.

آمار‌ها می‌گوید ایران از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۷ سالانه به‌طور میانگین رقمی معادل ۶۹۲ میلیون دلار از کشور‌های سوئیس، آلمان، فرانسه، امارات متحده عربی، اتریش و دانمارک واردات دارو داشته است.

مواد اولیه ۶۵ درصد کل دارو‌هایی که در ایران تولید می‌شود هم وارداتی است که افزایش نرخ ارز و البته تحریم‌ها منجر به گرانی این مواد اولیه در سال‌های ۹۷ و ۹۸ شده است. گزارش‌ها حکایت از آن دارد که حداکثر این افزایش قیمت، رقمی معادل ۹۰ درصد بوده است.

این افزایش قیمت در درجه اول بر دوش بیمه‌‌ها سنگینی کرده و سپس از جیب مصرف‌کنند‌ه‌ها پرداخت شده است.

بر اساس ضوابط تحریم‌های جدید آمریکا، صادرات دارو از سایر کشورها به ایران شامل موارد تحریم نیست و این افزایش نرخ انواع ارز است که در درجه اول، واردات مواد اولیه دارو از خارج را تحت‌الشعاع قرار داده و گران کرده است.

یک بررسی آماری نشان می‌دهد تحریم‌ها علیه ایران به‌خصوص در بخش دارو بیش از آنکه منجر به کمبود دارو‌های وارداتی شود، باعث افزایش قیمت آن‌ها شده است.

سناریو‌های ارزش ریالی واردات دارو برای سال‌های ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۴ در شرایط تحریم و غیرتحریم هم به‌ترتیب زیر پیش‌بینی شده است.

در کنار این مساله باید به «سرانه پایین بهداشت و درمان» به‌عنوان بزرگ‌ترین معضل صنعت دارویی اشاره کرد که به‌تدریج تبدیل به بحرانی در ایران شده است.

از سوی دیگر، «ضعف سازوکارهای ثبت و حفاظت از مالکیت معنوی» در ایران موجب شده است که شرکت‌های داروسازی نتوانند داروهای جدید خود را به خوبی ثبت کنند. 

در همین حال، کنترل شدید دولت بر شیوه قیمت‌گذاری داروها در کشور که با هدف حمایت از مصرف کنندگان شکل گرفته، موجب کاهش رقابت میان شرکت‌های تولیدی شده و اثر منفی بر صنعت داروسازی داشته است.

تکیه صنعت داروسازی بر واردات مواد اولیه هم پاشنه آشیلی برای این صنعت در نظر گرفته می‌شود، نقطه ضعفی که در سال‌های گذشته راه‌حل مناسبی برای آن یافت نشده و مسائلی مانند وضع تحریم‌ها به‌شدت به آن دامن زده است.

واردات قانونی دارو و نیز قاچاق دارو به کشور، از سایر تهدیدهایی است که شرکت‌های داروسازی کشور با آن دست به گریبان‌اند. از یک‌سو واردات دارو حتی با در نظر گرفتن محدودیت‌های سخت‌گیرانه آن، شرایط را برای شرکت‌های داروسازی داخلی سخت کرده و از سوی دیگر، قاچاق بی‌رویه دارو از کشور به کشورهای همسایه و نیز از خارج از کشور به داخل، موقعیت داروسازان داخلی را با خطر مواجه کرده است.

کنترل قیمت دارو از سوی دولت، فروش گسترده دارو‌ها بدون نسخه، تکنولوژی پایین تولید، نبود سرمایه‌گذاری خارجی، تقلب زیاد در صنعت داروسازی، رکود اقتصادی، افزایش قیمت ارز و بی‌ثباتی منطقه از دیگر عوامل است که بازار دارو در ایران را تحت‌الشعاع قرار داده است.

در این میان مقام‌های جمهوری اسلامی می‌گویند که نقل و انتقال مالی آن‌ها در بانک‌های جهان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار در کاهش یا محدودیت واردات دارو یا مواد اولیه دارو عمل کرده است.

این در حالی است که ایران بخش عمده مواد اولیه دارو‌های مورد نیاز خود را از چین و هند به‌عنوان دو کشور قدرتمند در تولید مواد اولیه دارو وارد می‌کند. ایران در ازای بخشی از نفت صادراتی خود به این کشور‌ها، از آن‌ها مواد اولیه دارو به‌صورت کالا دریافت می‌‌کند که با تشدید تحریم‌ها، قیمت این مواد اولیه برای ایران گران‌تر از قبل شده است.

فساد را هم نباید فراموش کرد، پدیده مخرب و همه‌گیری که کلیت ایران را دربرگرفته و صنعت دارو هم از آن مصون نمانده است.

در بدنه وزارت بهداشت و حتی جمعیت هلال احمر در همین یک سال اخیر، گزارش‌ها و اخبار متعددی از فساد در حوزه واردات دارو منتشر شده است. به این معنا که گروهی ارز دولتی گرفته بودند تا دارو وارد کنند، اما این ارز‌های دولتی را جای دیگری خرج کرده‌اند.

داستان فساد در جمعیت هلا‌ل‌احمر هم یک‌ سالی می‌شود بر سر زبان‌ها افتاده و دامنه فساد در این جمعیت به‌قدری گسترده و جنجال‌برانگیز شد که منجر به استعفا و بازداشت رییس این جمعیت شد.

پیش‌تر هم علی فرجی، مدیرعامل سازمان تدارکات پزشکی هلال احمر، به اتهام «واردات داروی سالک» بازداشت و با وثیقه آزاد شده بود.

در روز‌‌های اخیر نیز پرده دیگری از گستردگی فساد در صنعت داروی ایران منتشر شده است. توزیع ۱۶ قلم داروی شرکت داروسازی «اسوه» که با مواد اولیه تاریخ گذشته تولید و وارد بازار شده است.

سازمان غذا و دارو در نامه محرمانه‌ای خواستار جمع‌آوری این دارو‌ها از داروخانه‌ها شده است، اما برخی گزارش‌ها حکایت از آن دارد که در برابر اجرای این دستور، مقاومت‌هایی صورت گرفته است.

مقام‌های جمهوری اسلامی ایران برای مقابله با تحریم‌ها و محکوم کردن جهانی آن در شرایطی متوسل به بحران دارو در ایران می‌شوند که فساد و تقلب بیش از این عامل در این بحران نقش داشته است. مجموعه عواملی که کلیت نظام را آلوده کرده، به‌طوری که به اعتراف برخی، جمهوری اسلامی آلوده به «فساد سیستماتیک» شده است.