در سال ۲۰۱۱ قدرتهای جهانی به‌ویژه آمریکا با تب و تاب به عرصه‌ی جنگ داخلی سوریه پا گذاشتند تا بلکه با الهام از مداخله‌ی موفقیت آمیزشان در لیبی، که منجر به سقوط معمر قذافی شده بود، پیروزی دیگری را در دنیای عرب این‌بار در سوریه رقم بزنند. اظهاراتی مانند "اسد باید برود"، "اسد شایستگی زیستن بر روی زمین را ندارد"، از زبان وزیران خارجه‌ی دولتهای مقتدر جهانی، روزنامه نگاران را به شهر حلب کشاند تا از مخابره‌ی براندازی محتمل یکی دیگر از رژیم‌های منطقه عقب نمانند. در آن‌زمان البته کسی تصور نمی‌کرد که پس از شش سال از شروع این بحران، افق پیروزی اکنون برای حکومت بشار اسد  نوید بهتری می‌دهد. این بار البته غرب تاس شانسش را بر روی تنها هم‌پیمان عرب ایران در منطقه انداخته بود، همپیانی که از دست دادنش برای ایران پرهزینه به شمار می‌رفت. آنچه که در پی می آید به واکاوی زاویه‌ای از جنگ نیابتی آمریکا و ایران در سوریه می‌پردازد که با توجه به جدیدترین تحولات نظامی در شرق سوریه، تکوین فرضیه هلال شیعی از جانب ایران و طرح آمریکا در سوریه برای جلوگیری از آن‌را بررسی می‌کند.

در خلال شکل‌گیری "بهار عربی" و به‌دنبال اینکه شورش‌ها و اعتراضات مردمی بخشی از دنیای عرب را در برگرفت، ایران با حمایت از گروه‌های مختلف عمدتا شیعی در تعدادی از کشورهای منطقه نقش خود را در خاورمیانه بیش از هر زمان دیگری استحکام بخشید. ایران در سوریه گروه‌های مختلف به‌خصوص شیعیان علوی را به‌کار گرفت و رژیم اسد را نه تنها در مسند قدرت نگه داشت بلکه او را، با کمک گرفتن از حمایت مستقیم روسیه، قادر کرد تا بخش‌های زیادی از قلمرویی را که در سالهای اول بحران از دست داده بود بازپس گیرد.

• طرح هلال شیعی

دنیای عرب نگران است که ایران شیعه، رقیب دیرینه‌اشان، در صدد تکوین و تکمیل پروژه‌ای است که به "هلال شیعی" معروف است. بر اساس این استراتژی، ایران سعی دارد تا با اتصال ژئوپلتیک شیعیان خاورمیانه، اولا از همبستگی اعراب بکاهد و هم اینکه منافع استراتژیک و درازمدت ایران در مقابله با آمریکا و هم پیمانان عربش را در منطقه تضمین کند. با توجه به روند تحولات سیاسی- نظامی چند ماهه‌ی اخیر در عراق و سوریه، به نظر می‌رسد که کابوس دنیای عرب به واقعیت نزدیک می‌شود. حضور آمریکا در سوریه  با حمایت از نیروهای مخالف اسد شروع شد و دولت اوباما تا حد خط قرمز کشیدن برای دولت بشار اسد پیش رفت. این امر به مخالفان اسد و همینطور بخشی از دنیای عرب، که همواره از اقلیت علوی در مسند قدرت در دمشق نگران بودند، امید تازه‌ای بخشید.   

• داعش و تغییر معادلات

با ظهور داعش و پیشروی‌های نگران کننده‌اش در سال ۲۰۱۴ اما، تمرکز آمریکا نیز به تبع آن بر مبارزه با داعش افزایش یافت. اگرچه دولت دونالد ترامپ اعلام کرده بود که تنها هدف آمریکا در سوریه سرکوب داعش است، اقدامات اخیر این کشور فرضیه‌ی تلاش آمریکا برای توقف توسعه‌طلبی شیعه‌مدار ایران در خاورمیانه را تقویت می‌کند. آمریکا در یک ماه اخیر به یکی ازبازیگران مهم عرصه‌ی جنگ داخلی سوریه، موسوم به «نیروهای دموکراتیک سوریه» به رهبری کردها کمک کرده تا «رقه» پایتخت داعش را بازپس بگیرند و حتی به سمت شهر «دیر‌الزور» واقع در شرق سوریه نیز پیشروی کنند.

این امر که منجر به کنترل برخی از مناطق حساس شرق سوریه در مرز عراق از جمله چاه‌های نفت این منطقه توسط کردها شده، نیروهای اسد را به تسریع در پیشروی‌شان در همان منطقه تشویق کرده است. صفوف نیروهای تحت حمایت ایران و آمریکا در شرق سوریه اکنون بیش از هر زمانی به‌هم نزدیک شده است. معلوم نیست این دو جبهه‌ی کاملا متضاد در صورت برداشتن داعش از سر راهشان و رسیدن به هم چگونه با هم تعامل خواهند کرد.

• تحولات اخیرنظامی و توازن سیاسی

برخی از تحلیل‌گران بر این باورند که آمریکا در این مرحله در تلاش است تا از به هم رسیدن دوباره‌ی ارتش عراق و سوریه در مرزهای شرقی سوریه جلوگیری کند. اتصال دوباره‌ی عراق و سوریه راه را برای ایران در تسهیل ایجاد «کریدور شیعی» که درست از این محدوده‌ی جغرافیایی می گذرد، تسهیل می‌کند. برخلاف توافق اولیه‌ی آمریکا و روسیه در نگه‌داشتن ارتش سوریه پشت رود فرات، به‌عنوان اقدامی در راستای جلوگیری از رویارویی مستقیم دو قدرت، به نظر می‌رسد با توجه به تجمع روزافزون نیروهای اسد، عبور قریب‌الوقوع آنان از رود فرات اجتناب ناپذیراست.  در صورت وقوع این امر نیروهای اسد به نیروهای ارتش عراق، که در چند روز اخیر موفق به تصرف شهر مرزی «قائم» و شهرک «عبیدی» شدند، می‌پیوندد. با ورود ارتش عراق و حشد‌الشعبی به شهرک «حویجات باغوز» واقع در خاک سوریه در سحرگاه ۱۴ آبان ۹۶، نهایی شدن طرح ایران برای اتصال نیروهای شیعی عراق و سوریه قابل پیش بینی است.

تحولات و پیشروی‌های نظامی طرفین درگیر در این منطقه‌ی حساس در روزهای آینده برای گردانندگان وحامیان این جنگ نیابتی حیاتی خواهد بود. از یک طرف آمریکا سعی دارد پیشروی نیروهای دمکراتیک سوریه به رهبری کردها را به سمت اهدافی در مرز عراق و باالخص شهر «ابو کمال» تسریع بخشد تا از پیوستن دو ارتش عراق و سوریه جلوگیری کند و از طرف دیگر بمباران‌های دو روز اخیر در «ابوکمال» توسط روسها و کمک ایران به نیروهای اسد در عبور از فرات و احتمالا تصرف  شهر مرزی «ابوکمال»، طرح آمریکا برای متوقف کردن این تلاشها را با چالش‌های جدی روبرو خواهد کرد. ایران حتی پا فراتر گذاشته و به‌ گفته‌ی علی‌اکبر ولایتی، مشاور امور بین الملل رهبر ایران، نیروهای اسد به شهر رقه که اکنون در اختیار نیروهای تحت حمایت آمریکا است، پیشروی خواهند کرد.

ایران، در جبهه‌ای دیگر و در راستای طرح شیعی-مدار خاورمیانه‌ایش، در اقدامی علیه اقلیم کردستان عراق در ماه گذشته توانست بخش اعظم قلمروی حکومت اقلیم کردستان از جمله شهر نفت خیز کرکوک موسوم به مناطق مورد مناقشه با بغداد را به زیر نفوذ دوباره‌ی ارتش عراق و شبه نظامیان شیعی حشد الشعبی درآورد. اقدامی که خشم کردها، که یکی از همپینانان آمریکا در ائتلاف علیه داعش در منطقه محسوب می‌شوند، را برانگیخت. این تحولات راه را برای ورود شبه‌نظامیان حشد الشعبی به مناطقی مانند سنجار، که یکی از مناطق حساس مرزی با سوریه است، هموار کرد. چشم‌پوشی آمریکا از دخالت مستقیم نیروی قدس سپاه پاسداران جمهوری اسلامی ایران در این عملیات، احتمال دارد آمریکا را متحمل شکست در جهبه ی شرق سوریه کند.

• رقبای سرسخت و سرنوشت نامعلوم

اکنون بخت داعش در سوریه برای نگه داشتن قلمرو سرزمینی به حداقل رسیده است، امری که حضور آمریکا در سوریه را که سیاست حضور در این کشور بحران‌زده را به مبارزه با داعش محدود کرده، با مشکل روبرو خواهد کرد. این امر موقعیت ایران را که همواره  حضور خود در این کشور را به درخواست رسمی دولت سوریه منتسب کرده، در قبال آمریکا قدرتمندتر می‌کند.

پیشروی‌های روزافزون نیروهای اسد به مرز شرقی کشور و شبه‌نظامیان حشد الشعبی تحت حمایت ایران به داخل خاک سوریه، هدف ایران برای باز کردن کریدور زمینی «از تهران تا دمشق» را به واقعیت نزدیک‌تر می‌کند. این تحولات بی‌شک هم به تکوین طرح هلال شیعی کمک می‌کند و هم تلاش آمریکا و هم‌پیمانان عربش را برای متوقف کردن روند رو به رشد نقش ایران در خاورمیانه با مشکل روبرو خواهد کرد. بنجامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسراییل، در سخنرانی اخیرش در «چاتهام هاوس» لندن راجع‌ به شکل گیری ائتلافی تازه متشکل از اسراییل و برخی از کشورهای عربی منطقه برای مقابله با مداخله‌ی ایران در منطقه اشاره کرد. پرسش این‌ است که آیا تمایل کشورهای عربی به چنین ائتلافی خبر از نقش رو به افول آمریکا در منطقه و نا‌امیدی اعراب از آمریکا در مقابله با ایران نشات می گیرد؟ تحولات اخیر در شرق سوریه حداقل تاکنون چنین فرضیه ای را پشتیبانی می‌کند.

اگر‌چه سیاست عمل‌گرایانه‌ی ایران در منطقه تاکنون به پیشبرد اهداف ایدئولوژیک شیعی-مدار این بازیگر منطقه‌ای کمک کرده است، اما پرسش این است که نظم نئولیبرال جهانی به رهبری آمریکا با منافع هنگفت سیاسی و اقتصادی در خاورمیانه تا چه میزان به تغییر توازن قدرت در این مسیر تن خواهد داد؟ پاسخ به این پرسش البته تا حد زیادی به سرنوشت جنگ داخلی سوریه بستگی دارد.