تحولات داخلی ترکیه و نیز رویکرد سیاست خارجی این کشور در خصوص مسایل منطقه‌ای، منجر به سردی روابط این کشور با اتحادیه اروپا شد. موضع فرانسه و آلمان مبنی بر توقف مذاکرات بر سر عضویت ترکیه در اروپا می‌رود که ترکیه را برای همیشه پشت دروازه‌های این اتحادیه نگه‌دارد.
در دیدار امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، و رجب طیب اردغان، رئیس‌جمهور ترکیه، اوایل زمستان سال جاری در پاریس، مکرون به همتای ترک خود گفت: «تحولات سیاسی اخیر در ترکیه ورود این کشور به اتحادیه اروپا را عملا مسدود می‌کند و پیشرفت در این خصوص ممکن نیست.» پاسخ اردغان به این اظهارات زمانی‌که گفت «این موضوع به امری خسته‌کننده برای ملت‌مان تبدیل شده»، انعکاسی از احساسات منفی تلنبار شده ترک‌ها نسبت به مذاکرات طولانی ناموفق در این خصوص است.

مخالفت فرانسه با ورود ترکیه به اروپا تازگی ندارد به طوری‌که نیکلاس سارکوزی، رئیس‌جمهور پیشین فرانسه نیز در این خصوص گفته بود: «نمی‌توانم تصور کنم که مرزهای اتحادیه اروپا به کشورهایی چون ایران، سوریه و عراق منتهی شود.»

• آیا ترکیه برای درخواست عضویت آماده بود؟

پس از درخواست رسمی برای ورود به اتحادیه اروپا در سال ۱۹۸۷ میلادی، ترکیه اقداماتی در راستای رسیدن به استانداردهای اروپا انجام داد. به طور مثال در سال ۲۰۰۲ میلادی حکم اعدام را ملغی اعلام کرد. امری که راه را برای شروع مذاکرات در سال ۲۰۰۵ باز کرد. اما چالش‌هایی از قبیل ماده ۳۰۱ قانون کیفری ترکیه مبنی بر مجازات برای انتقاد از نژاد ترک، مسأله قبرس، عدم قبول نسل‌کشی ارمنی‌ها، نقض همه‌جانبه حقوق کردها به عنوان بزرگ‌ترین اقلیت نژادی ترکیه و ضعف در ساختارهای دموکراسی هنوز پابرجاست.  
از طرفی دیگر، روند عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا اکنون به‌دلیل نقض ۳۵ فصل از مفاد قانون این اتحادیه مسدود شده‌است. انسدادی که با اظهارات اخیر رئیس‌جمهور فرانسه مشکل بتوان برای آن راه‌حلی یافت. شناخته شدن ترکیه به‌عنوان بزرگترین زندان روزنامه‌نگاران در جهان، موضوع حقوق بشر و احترام به ارکان دموکراسی در ترکیه را زیر سئوال برده‌است. تاکید امانوئل مکرون بر احترام دمکراسی‌ها به سروَری قانون، اشاره‌ای بر انتقادات جهانی از شیوه برخورد دولت ترکیه با رسانه‌ها و فعالان سیاسی مخالف دولت پس از کودتای نافرجام سال گذشته بود.
نحوه واکنش به کودتای نظامیان در تابستان ۱۳۹۵، با توجه به گستردگی مجازات‌ها به یک چالش بزرگ حقوق بشری برای دولت اردغان تبدیل شد. بیش از ۱۴۰هزار نفر تاکنون دستگیر شده‌اند و ۵۰ هزار کارمند دولتی اخراج شده‌اند. منتقدان از جمله  اتحادیه اروپا می‌گویند اردوغان از کودتای نافرجام برای سرکوب مخالفان خود استفاده کرده است. مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه گفت که ترکیه به شیوه‌ای کاملا واضح از اتحادیه اروپا فاصله گرفته است و پیشنهاد کرد تا ترکیه به جای «عضویت کامل» به عنوان «شریک اروپا» بماند. ژان کلود یونکر، رئیس کمیسیون اروپا نیز گفت که عضویت ترکیه در آینده قابل پیش‌بینی منتفی است.

• اوج‌گیری تعارض‌ با اروپا

فرانسه در سد‌کردن راه ورود ترکیه به باشگاه اروپایی تنها نیست. آنگلا مرکل، صدر‌اعظم آلمان تابستان سال جاری گفت که به دنبال راهکاری برای مسدود کردن مذاکرات ورود ترکیه به اروپا خواهد بود. از طرفی دیگر، ترکیه در واکنش به دادن حق پناهندگی به برخی از عاملین کودتای ترکیه از جانب آلمان مانع بازدید مقامات آلمان از نیروهای آلمان در پایگاه هوایی «اینجیرلی» ترکیه شد. نهایتا آلمان نیز این نیروها را به پایگاهی در اردن انتقال داد. دولت آلمان همچنین از برگزاری گردهمایی‌های مقامات ترک در خاک خود ممانعت کرد. اردغان نیز در یک واکنش تند آنگلا مرکل را «پس‌مانده نازیسم» خواند. هلند نیز در اقدامی مشابه مانع از ورود یک وزیر دولت ترکیه به این کشور شد.

در تحولی تازه‌تر، یکی از مفاد توافق‌نامه اصولی بین حزب محافظه‌کار آلمان، به رهبری آنگلا مرکل با مایکل سکولز، رهبر حزب سوسیال‌دموکرات برای تشکیل دولت ائتلافی آینده، ممانعت از پیشرفت مذاکرات پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا عنوان شده است.

علیرغم این روند دلسرد‌کننده برای ترکیه، این کشور هنوز از ظرفیت‌های بسیاری برای مشارکت در عرصه جهانی برخوردار است. موقعیت ژئوپولتیک ترکیه و عضویت در پیمان نظامی آتلانتیک شمالی (ناتو) از این ظرفیت‌ها هستند. اما عضویت در ناتو از اشتهای بلندپروازانه این کشور اسلامی برای حضور بیشتر در عرصه بین‌الملل نکاست و ترکیه برای عضویت در اتحادیه اروپا درخواست داد. اکنون پس از سه دهه از این درخواست، اروپا حتی حاضر به ادامه مذاکرات بر سر آن نیست.

• عقربه قطب‌نمای ترکیه رو به شرق

بحران سوریه و جنگ با داعش در خاورمیانه نیز به اختلافات ترکیه با غرب دامن زد. ترکیه در راستای سیاست سقوط دولت بشار اسد و نیز تضعیف کردهای سوریه به هر قیمت، به گروه‌های تندرو از جمله داعش کمک‌های لجستیکی کرد. سیاست دولت ترکیه در این خصوص، صدای مقامات بلند‌پایه‌ آمریکایی مانند جو بایدن، معاون باراک اوباما را درآورد، وقتی که گفت: «ما در متقاعد کردن متحدان آمریکا ازجمله ترکیه، در توقف کمک به گروه داعش و جبهة‌النصره مشکل داشتیم». آمریکا همچنین از ترکیه خواسته بود تا از صادرات نفت داعش ازطریق خاک ترکیه جلوگیری کند.  

ترکیه همچنین از سیل میلیونی آوارگان سوری و عراقی نیز به عنوان حربه‌ای علیه اتحادیه اروپا سود جست. اگرچه مطابق توافق ۲۰۱۶، اتحادیه اروپا مبلغ سه میلیارد دلار به ترکیه پرداخت کرد تا از خروج آوارگان از ترکیه به سمت اروپا جلوگیری کند، ترکیه بارها تلاش کرد تا از این حربه برای کسب امتیازات بیشتر از اروپا استفاده کند. اوایل سال گذشته، مولود چاوش اوغلو، وزیر خارجه ترکیه اروپا را تهدید کرد که در صورتی‌که قانون تردد آزادانه شهروندان ترکیه در اروپا تصویب نشود، آنکارا خود را ملزم به اجرای توافق بر سر آوارگان نخواهد دانست. این تحولات اروپا را متقاعد کرد که ترکیه نمی‌تواند به عنوان هم‌پیمان استراتژیک به عضویت این اتحادیه درآید. واکنش‌های سیاست‌مداران و نخبگان ترک نیز به روند فاصله‌گرفتن ترکیه از اتحادیه اروپا کمک کرده است. برخی از روشنفکران ترکیه نزدیک به اتاق فکر اردوغان گفته‌اند که اگر ترکیه می‌تواند در آسیا آقایی کند، چرا باید تحقیر اروپایی‌ها را تحمل کند. عمر چلیک، وزیر امور اتحادیه اروپا در آنکارا پیشنهاد اروپا به ترکیه برای تبدیل‌شدن به «شریک مخصوص» به جای «عضویت کامل» را یک اهانت به ترکیه خواند.

از طرفی دیگر، اختلاف بر سر کمک‌های نظامی-تسلیحاتی واشنگتن به کردهای سوریه، که ترکیه آنان را شاخه‌ای از حزب‌کارگران کردستان (پ.ک.ک) می‌داند، بارها به محل مناقشه بین مقامات دو دولت تبدیل شد. در جدیدترین تحول در این زمینه، آمریکا و هم‌پیمانان ائتلاف ضد داعش اخیرا اعلام کردند که در صدد تشکیل یک نیروی ۳۰ هزار نفری برای کنترل مرزهای سوریه با ترکیه و عراق هستند. بخش اعظم این نیرو متعلق به نیروهای دموکراتیک سوریه به فرماندهی «یگان‌های مدافع خلق» است، که کنترل کردستان سوریه (روژآوا) را در دست دارند. اردوغان با توصیف این طرح آمریکا به عنوان «ارتش ترور»، گفت که آن را در نطفه خفه خواهد کرد. از سویی دیگر، پرونده دادگاه آمریکا مبنی بر دور‌‌زدن تحریم‌ها و انتقال میلیاردها دلار به ایران توسط مقامات مالی ترکیه، ابعاد تنش بین ترکیه و غرب را گسترده‌تر کرد.  

• بازگشت به نوستالوژی امپراتوری و اسلام‌گرایی؛ موانع خود‌ساخته

نوستالوژی نشات گرفته از اقتدار امپراتوری عثمانی، آموزش سیستماتیک ملی‌گرایی آتاتورکی و نیز روند رو به رشد اسلام‌گرایی، ممکن است سران‌اروپا را در توان این اتحادیه برای ادغام فرهنگی سیاسی این کشور دچار شک و گمان کرده‌ باشد. این امر همراه با چاشنی تعارض‌های ایدئولوژیک و سیاسی بین طرفین و عدم تمایل ترکیه به سازگار کردن قوانین داخلی با استانداردهای اروپایی تاثیر بسزایی در متقاعد کردن سران فرانسه و آلمان در مسدود کردن مذاکرات ورود ترکیه به این اتحادیه داشته‌است.

به نظر می‌رسد که سیاست‌های ایدئولوژیکی اسلام‌گرایانه حزب «عدالت و توسعه» به رهبری اردغان برای زنده‌کردن رویای امپراتوری‌عثمانی در جهان اسلام و به تبع آن دوری‌ جستن از غرب، پرهزینه خواهد بود. به‌علاوه، ساختن مجلل‌ترین کاخ ریاست‌جمهوری و زنده‌کردن رسوم دوره امپراتوری‌عثمانی در استقبال از میهمانان خارجی روند سمبولیک برگشت به اقتدار امپراتوری بسیاری از منتقدان در داخل و خارج ترکیه را نگران کرده است.

سرکوب‌های سیاسی پس از کودتای نافرجام سال گذشته هنوز پس از گذشت یک سال و نیم ادامه دارد. دولت ترکیه حتی صلاح‌الدین‌دمیرتاش، دبیر کل حزب عمدتا کردستانی «دموکراتیک خلق» به همراه تعدادی از نمایندگان پارلمانی این حزب را به زندان انداخت. بی‌توجهی ترکیه به انتقادات اروپا نسبت به این سیاست‌ها اروپا را از ادامه مذاکره با آنکارا دلسرد کرد و ترکیه را به انزوای بیشتر کشاند.

اکنون اشتهای بزرگ‌ترین قدرت‌های اروپایی برای پذیرش ترکیه در اتحادیه اروپا از هر زمانی کمتر است. اروپا حتی با از دست دادن بریتانیا هنوز حاضر نیست برای جبران این کاستی ترکیه را به این اتحادیه راه دهد. اما با توجه به دینامیسم دگرگون‌پذیر دنیای سیاست البته، این وضعیت ممکن است در آینده تغییر کند. آنچه مسلم است این‌ است‌که اروپا توپ بازی را فعلا به زمین ترکیه انداخته، توپی که ترکیه به طور روزافزونی از بازی با آن سر باز می‌زند.