آخرین روز ماه رمضان از راه رسید و در خیلی از روستاها و شهرهای افغانستان، کودکان آخر شب لباس‌های جدید خود را دوباره برانداز می‌کنند، در دست‌های خود حنا می‌بندند و چشم‌های شان را می‌بندند تا هم حنا رنگ بگیرد و هم صبح شود تا عید را تجلیل کنند.

عید سعید فطر تقریبا در سراسر افغانستان، برای سه روز تجلیل می‌شود و مهمترین مناسبت برای افغان‌ها است که با مراسم و تشریفات خاصی آن را جشن می‌گیرند.

اول صبح جمعه ۲۵ خرداد/جوزا، افغان‌ها از خواب بیدار می‌شوند و با لباس و دست‌های حنادار از خانه‌های شان بیرون می‌روند، امسال اما بر خلاف معمول، صدای شلیک گلوله‌ای به گوش نمی‌رسد و این یعنی آتش بس سه روزه بین دولت افغانستان و گروه طالبان برقرار شده است.

برای اولین بار گروه طالبان و نظامیان افغان بدون این که خشاب اسلحه‌‎ها خالی شود، رو در روی هم قرار گرفتند و به طور بی‌سابقه‌ای به همدیگر دست دادند و راه را برای رفت و آمد در محلات زیر کنترل یکدیگر باز گذاشتند.

آتش بس یک جانبه

دولت افغانستان در اعلام آتش بس، هرچند یکجانبه، پیش قدم بود. آتش بس از بیست و هفتم رمضان تا دو روز بعد از عید فطر (مهمترین مناسبت های مذهبی مسلمانان) برای حدود هشت روز به صورت یک طرفه از سوی دولت افغانستان اعلام شد. گروه طالبان هم اعلام کرد که آماده است در سه روز عید فطر آتش‌بس کند.

اگرچه طالبان برای آتش‌بس سه روزه اعلام آمادگیکرد اما تا آخرین دقایق قبل از آتش‌بس، افراد این گروه حملات خونینی در کابل و دیگر شهرها راه اندازی کردند.

روز اول عید، افراد گروه طالبان سوار بر خودرو و موتور، با چشمان سرمه زده و همنوا با نغمه طالبانی وارد پایتخت افغانستان شدند و پرچم گروه موسوم به امارت اسلامی را در فضای کابل به اهتزار در آوردند.

ورود شبه نظامیان گروه طالبان به کابل با استقبال برخی‌ها همراه شد و خیلی‌ها با طالبان عکس یادگاری و سلفی گرفتند و از آنها خواستند از جنگ دست بکشند، اما مخالفانی هم داشت.

امرالله صالح رئیس سابق امنیت ملی افغانستان در واکنش به حضور افراد طالبان در پایتخت گفت: «از صلح استقبال کنید نه از تروریست و طالب. هیچ نهادی اشراف واقعی بر اوضاع ندارد و آنهایی که واقعا صلاحیت تصمیم‌گیری را دارند از دیده‌ها و دسترسی مردم افغانستان دوراند».

سربازان افغان با پشتوانه نیروهای بین‌المللی بیش از ۶۰ درصد خاک افغانستان را در کنترل دارند، گروه طالبان و سایر شبه نظامیان مسلح، در بقیه مناطق برای خود قلمرو ساخته‌اند.

این آتش‌بس و حضور نیروهای افغان و افراد طالبان کنار هم در شهرهای افغانستان استقبال جامعه جهانی را به همراه داشت اما مایک پومپئو وزیر خارجه آمریکا گفت که گفت‌وگوها با طالبان باید دربرگیرنده نقش نیروها و بازیگران خارجی نیز باشد.

گروه طالبان در گذشته گفته بود که تنها با دولت آمریکا مذاکره خواهد کرد، اما در سال‌های اخیر و پس از تشدید حملات نیروهای آمریکایی به رهبری دونالد ترامپ به مواضع گروه طالبان، این گروه کمتر به این مساله پافشاری کرده است. فرماندهی گروه طالبان در سال ۲۰۰۷ که رهبری واحدی داشت، در قطر دفتر سیاسی باز کرد تا با آمریکا در مورد سرنوشت جنگ افغانستان و برقراری صلح گفت‌و‌گو کند که با استقبال افغانستان مواجه شد. اما پس از آن که این گروه پرچم خود را در مرکز این گفت‌وگوها در دوحه بالا کرد، حکومت افغانستان آن زمان به رهبری حامد کرزی رئیس جمهور وقت گفت، طالبان را با پرچم‌شان نمی‌پذیرد.

امیدواری به صلح؟

اشرف غنی رئیس جمهور افغانستان تصورمی‌کند با چنین شگردهایی مثلا با اجازه دادن طالبان به پایتخت افغانستان با حمل برچم «امارت اسلامی» می‌تواند وضعیت را به نفع «صلح» تلطیف کند و برای «آتش بس» و «آشتی طولانی» و یا «صلحی احتمالی» مقدمه‌چینی کند.  به این دلیل آتش بس را قبل از این که به پایان برسد یک جانبه تمدید کرد.

هرچند گروه طالبان گفت که تمایلی به تمدید آتش‌بس ندارد و با غروب آفتاب در سومین روز عید، مناطق تحت کنترل دولت را ترک می کنند و به جبهه‌های خود باز می‌گردند.

گروه طالبان در خبرنامه آخر روز سوم عید اعلام کرد که آتش بس به مناسبت عید فطر بود نه در پاسخ به آتش بس دولت افغانستان. یعنی تاکید بر تشدید جنگ.  

روایت دیگرهم این است که قبل از اعلام آتش‌بس، حکومت شاید به توافقات مقدماتی با گروه طالبان در پشت پرده رسیده و آتش بس راستی آزمایی اراده طرف‌ها است. اگر این روایت حقیقت داشته باشد، آن طور که فعالان مدنی افغان توقع دارند، باید بحث شرایط و جزییات توافقات به بحث گذاشته شود.

گروه طالبان در هفده سال گذشته پیوسته درخواست‌های حکومت افغانستان را برای پیوستن به روند صلح رد کرده است. فرماندهان طالبان هم فکر می‌کنند که حکومت افغانستان «دست نشانده» است و سربازان و نیروهای امنیتی‌اش نیز «مزدور اشغالگران».

اما هر دو طرف جنگ، یک نقطه مشترک دارند. خستگی و درماندگی را در سیمای سربازان افغان و شبه نظامیان گروه طالبان که به عنوان نیروی جنگ، درگیر نبردی فرسایشی و ناتمام‌اند، می‌شود به وضوح دید.

«کای آيده» نماینده سابق سازمان ملل در کابل (۲۰۰۸ تا ۲۰۱۰) می‌گوید با توجه به انعطاف تمام طرف‌ها حالا فرصت صلح فرارسیده است. به باور او آمریکا باید فراتر از نقش حمایتی برود و در حول و حوش آمدن صلح، برای حفظ اقتدار سیاسی نقش بازی کند و برای گفت‌وگو با گروه طالبان مثل گذشته اعلام آمادگی کند.

حاشیه‌های مهم

آتش‌بس افغانستان مبنای عقیدتی و مذهبی دارد و بهانه اصلی آن عید فطر و ماه رمضان است و افغان‌هایی که از جنگ و خونریزی خسته شده‌اند، از هر استقبالی که به توقف جنگ بیانجامد استقبال می‌کنند. به همین دلیل شاید بسیاری از حاشیه‌های مهمتر از متن این روند، از نظر ها دور بماند.

ملک ستیز کارشناس مسایل بین‌الملل می‌گوید، آتش بس به عنوان پیش‌شرطی برای صلح پایدار یک سری مولفه‌هایی دارد که در نبود آنها نه تنها آتش‌بس معنا پیدا نمی‌کند، بلکه به عنوان یک تاکتیک جنگی منتج به تشدید جنگ می‌شود.

به نظر او صلح پایدار زمانی مطرح می تواند شود که ۱) طرفین بر عوامل جنگ دید مشترک پیدا کنند، ۲) هدف طرف‌ها در مورد ساختار و رژیم سیاسی مشترک باشد، ۳) طرف‌ها برای امنیت دایمی اراده محکم داشته باشند، ۴) طرف‌ها برای امنیت اقتصادی و اجتماعی رزمندگان برنامه‌ریزی کنند و ۵) در آخر ناظران بین‌المللی از تعهدات طرفین نظارت کنند.

با توجه به این که گروه طالبان گفته آتش بس را تمدید نمی کند، خیلی‌ها بر این باورند که سه روز عید فطر، فرصتی بود برای گروه طالبان تا نفسی تازه کند و جنگ را با شدت بیشتری از سر بگیرد.

روایت خارج از حکومت از جنگ افغانستان، غالبا این است که طالبان از ارتش پاکستان فرمان می‌گیرند و این مساله باید از ریشه حل شود. حکومت افغانستان هم در گذشته پاکستان را متهم کرده است. این موضوع جنگ و صلح را در شرایط امروز افغانستان به مراتب پیچیده‌تر می‌کند.

جنگ و صلح مبهم

این در حالی‌است که تا این جا، ابتکار در دست حکومت افغانستان بوده که به نظر خیلی‌ها اگر از این قمار بزرگ موفق بیرون بیاید، پیروز جنگ و صلح خواهد بود، در غیراینصورت، هم در میدان جنگ باخته و هم در میدان صلح.

در پایان، سوال‌هایی که بی جواب می‌ماند، اول این است که آیا تنها طالبان مشکل ناامنی و بی ثباتی افغانستان است؟ اگر طالبان صلح کند، حکومت با گروه‌های دیگر مثل شبکه حقانی، تحریک طالبان ازبکستان، گروه داعش و سایر شبه‌نظامیان چه خواهد کرد؟

و اگر طالبان مساله مهم و بقیه فرعی است، چه چیزی سبب شد که طالبان به آتش‌بس تن دهد؟ نقش پاکستان، فشار نظامی آمریکا یا انقضای جنگ کنونی؟

بسیاری از افراد گروه طالبان که در گذشته با جلیقه‌های انتحاری به سفری بی‌بازگشت به کابل فرستاده می‌شدند، این اولین بار بود که حال و هوای زندگی پایتخت‌نشینان افغان را از نزدیک تماشا کردند. همان قدر که حضور آنها در خیابان‌های پایتخت برای کابلی‌ها تعجب‌برانگیز بود، شاید آن‌ها هم با دیدن پیشرفت پر شتاب و رونق زندگی در افغانستان خارج از خط جنگ، شوکه شده باشند.

بحث حقوق بشر، رعایت قانون اساسی و حقوق زنان مهمترین مسایلی است که پا به پای صلح و مذاکره مطرح می شود و خیلی از افغان‌ها حاضر نیستند هیچ یک از این دستاوردهای هفده سال گذشته را قربانی بدهند.

به این منظور، عکاس خبری افغانستان به دیدار گروه طالبان رفت تا «نقش زنان» را در این گیرودار برجسته کند. فرزانه واحدی با گرفتن سلفی با شبه نظامیان طالبان گفت:‌ «صلح بدون حضور زنان، صلح پایدار نیست».

با غروب آفتاب افغان‌ها با دلهره و امید به آینده نگاه می‌کنند. این که آتش بس رنگ خواهد گرفت و به صلحی پایدار خواهد انجامید یا مثل حنای دست کودکان آهسته آهسته رنگ خواهد باخت.