محمدجواد ظریف در نیویورک در پاسخ به این پرسش که «آیا بستن تنگه هرمز یکی از گزینه‌های ایران در تقابل با آمریکا است یا نه»، گفته است: «من درباره گزینه نظامی اظهار نظر نمی‌کنم. این مساله را باید بخش نظامی تصمیم‌گیری کند.»

آیا آن‌طور که وزیر امور خارجه ایران گفته، تصمیم به بستن تنگه هرمز موضوعی نظامی است و نظامیان باید درباره آن تصمیم بگیرند یا اینکه نظامیان در همه جای دنیا اجرای چنین تصمیماتی را عهده‌دار هستند و نه تصمیم گرفتن درباره آن را؟

اگر فرض دوم درست است، چرا ظریف چنین حقیقتی را «وارونه» بازتاب می‌دهد؟ معنی محتمل چنین اظهار نظری چیست؟

در رد اظهار نظر ظریف که تصمیم‌گیری درباره بستن تنگه هرمز را به عهده نظامیان دانسته، همین بس که به‌یاد آوریم در پی اظهارات اولیه دولت ترامپ برای به صفر رساندن صادرات نفت ایران، ‌حسن روحانی در جایگاه رییس‌جمهوری (نه یک نظامی) نخستین کسی بود که بستن تنگه هرمز را به عنوان یکی از گزینه‌ها در تقابل با آمریکا مطرح کرده بود.

او این سخن را در سفر سال گذشته‌اش به سوییس در ژوئیه ۲۰۱۸ بر زبان آورده و گفته بود: «آمریکایی‌ها مدعی شده‌اند که می‌خواهند به طور کامل جلوی صادرات نفت ایران را بگیرند، آن‌ها معنی این حرف را نمی‌فهمند، چرا که اصلا معنی ندارد که نفت ایران صادر نشود و آن وقت نفت منطقه صادر شود، اگر شما توانستید این کار را بکنید تا نتیجه‌اش را ببینید.»

گرچه او صراحتا تهدید به بستن تنگه هرمز نکرده بود ولی همگان این معنا را استنباط کرده بودند. تنها در فاصله چند روز از این موضع‌گیری او، آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار با سفیران و مقامات ارشد وزارت خارجه با تاکید بر موضع روحانی گفته بود که سخنان رییس‌جمهوری در سفرش به اروپا مبنی بر اینکه «اگر نفت ایران صادر نشود، نفت هیچ کشوری در منطقه صادر نخواهد شد» سخنانی مهم و حاکی از سیاست و رویکرد نظام است.

جالب‌تر اینکه رهبر جمهوری اسلامی خطاب به جمع دیپلمات‌های حاضر در جلسه‌ای که وزیر امور خارجه نیز در آن حضور داشت، گفته بود: «وظیفه وزارت امور خارجه پیگیری جدی این گونه مواضع رییس‌جمهوری است.»

به شرحی که گفته شد، اول اینکه نخستین اعلام نظر مبنی بر توسل به بستن تنگه هرمز را نه یک نظامی بلکه یک دولتمرد در جایگاه رییس‌جمهوری اعلام کرد. دوم اینکه این موضع او به تایید عالی‌ترین مقام سیاسی نظام یعنی رهبر رسید و سوم اینکه پیگیری چنین تصمیمی از سوی خامنه‌ای، نخست به دیپلمات‌ها واگذار شد [که البته منطقی نیست] نه به نظامیان.

با این توصیف چرا ظریف تصمیم در چنین موضوع را به عهده نظامیان دانسته است؟ در پاسخ به این سوال، دو احتمال متصور است:

یکم: طفره رفتن از موضوع

اظهار نظر تازه ظریف در سفرش به نیویورک اتفاق افتاده است. او به خوبی می‌داند پاسخ مثبت او در نیویورک به تصمیمی که مورد تصدیق رییس‌جمهوری و رهبر قرار گرفته، می‌تواند بهانه‌ای بزرگ برای ابررسانه‌های آمریکا باشد تا ایران را به اخلال در ترابری دریایی متهم کنند و متعاقبا کل سفر او را تحت تاثیر قرار دهند. بنابراین، طفره رفتن از پاسخ بهترین گزینه است و در عین اینکه او گزینه بستن هرمز را هم منتفی نکرده است. او نهایتا از پاسخ دادن طفره رفته است.

دوم: سپاه پاسداران، تصمیم‌گیر اصلی

فرض محتمل دیگر این است که ظریف آگاهانه حقیقتی عریان را مورد اشاره قرار داده و آن اینکه سپاه پاسداران به عنوان اصلی‌ترین رکن نظام نه تنها مجری تصمیم‌هایی این چنینی است بلکه اتخاذ چنین تصمیم‌هایی نیز با او است.

این گرچه امر غریبی است، اما در نظام جمهوری اسلامی که سپاه  پاسداران در گوشه گوشه آن در اقتصاد و ورزش و هنر و سیاست و … دست‌اندازی کرده، تصمیم‌گیری در چنین موضوع خطیری از سوی سپاه پاسداران (نه رییس‌جمهوری، نه شورای عالی امنیت ملی و نه مجلس) امر بعیدی نیست. این تصمیم را اگر سپاه پاسداران بگیرد، رهبر نیز تصدیق خواهد کرد، چرا که او فرمانده کل قوای مسلح کشور است.

از یاد نباید برد که آخرین باری که به مساله بستن تنگه هرمز اشاره شده، ‌این موضوع از سوی  دریادار علیرضا تنگسیری، فرمانده نیروی دریایی سپاه پاسداران مطرح شده بود. او گفته: «تنگه هرمز طبق قوانین بین‌المللی یک گذرگاه دریایی است و اگر از استفاده از آن منع شویم، آن را خواهیم بست.»

به نظر می‌رسد آنچه این فرمانده سپاه پاسداران بر زبان آورده یا پرده برداشتن از تصمیمی است که در سطح کلان (نه به صرف اراده سپاه پاسداران) گرفته شده یا بلوف زدن برای کاری است که صورت نخواهد گرفت.

از یاد نباید برد خامنه‌ای سال‌ها پیش بلوف زده بود که در صورت نیاز، جمهوری اسلامی صادرات نفت را به عنوان سلاح اقتصادی به کار خواهد بست ولی هرگز از این سلاح نظامی استفاده نکرد؛ اکنون شرایط به گونه‌ای تغییر کرده که آمریکا به دنبال به صفر رسانی صادرات نفت ایران است.