عراق با وجود گذشت سال‌ها از سقوط صدام، نتوانسته است روی آرامش را ببیند و در بازه‌های زمانی مختلف با مشکلات متعددی درگیر بوده است. به‌دلیل وجود تنوع دینی، قومی و زبانی، عراق هرگز کشور منسجمی نبوده است. 

با توجه به حضور و نفوذ سیاسی و اقتصادی کشورهای همسایه و قدرت‌های فرا‌منطقه‌ای در این کشور، نمی‌توان انتظار داشت عراق در کوتاه‌مدت، به‌معنای واقعی، از ثبات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی برخوردار شود. برخی کارشناسان امور سیاسی منطقه بر این باورند که قرارداد سایکس پیکو می‌تواند یکی از دلایل اصلی وجود و تداوم اختلاف‌ها در عراق باشد.

کاهش قیمت نفت و اقتصاد شکننده عراق

 عراق تا پیش از شروع روند کاهش قیمت نفت، ماهانه حدود ۵ تا ۶ میلیارد دلار از محل صادرات نفت درآمد ارزی داشت؛ به‌طوری‌که در ماه اوت سال قبل، عراق با صادرات بیش از ۱۱۱ میلیون بشکه نفت خام، بیش از ۶ میلیارد دلار درآمد ارزی کسب کرد. با شروع سال جدید و کاهش تدریجی قیمت نفت، درآمد ارزی این کشور نیز کاهش یافت.

طبق آمار سازمان بازاریابی نفت، در ماه ژانویه، عراق توانست ۳/۳ میلیون بشکه نفت صادر کند

عراق برنامه میان‌مدتی برای افزایش تولید نفت تا ۶ میلیون بشکه در روز دارد و به همین خاطر، در قراردادهای نفتی جدید برای سرمایه‌گذاری شرکت‌های خارجی در میادین نفتی این کشور، شرایط خوبی فراهم کرده است. هزینه پایین تولید نفت در میادین نفتی این کشور هم عامل دیگری برای سرمایه‌گذاری در این میادین بوده است، هر‌چند این سرمایه‌گذاری‌ها با ریسک‌های خاص خود همراه است و مشکلات امنیتی و بی‌ثباتی سیاسی خوشایند شرکت‌های نفتی نیست. 

شیوع کرونا، بحران جدیدی برای دولت عراق 

عراق نیز با شیوع ویروس جدید کرونا روبه‌روست. اقتصاد این کشور با شیوع این ویروس آسیب دیده است. براساس آمارهای رسمی، تا روز چهارم آوریل، ۸۷۸ نفر در عراق به ویروس جدید کرونا مبتلا شده‌اند و ۵۶ نفر جان خود را از دست داده‌اند. دولت عراق برای مقابله با شیوع این بیماری، تصمیم گرفت مراکز آموزشی، اماکن عمومی مانند مساجد و سالن‌های تئاتر و سینما را تعطیل کند و مقررات منع رفت‌وآمد را برقرار و پروازها را لغو کرد. شیوع کرونا در این کشور هنوز به اوج نرسیده است و با توجه به وجود مشکلات زیرساختی عراق در بخش درمان، شیوع کرونا اقتصاد این کشور با تهدید جدی مواجه خواهد کرد.

شیوع ویروس جدید کرونا و کاهش قیمت نفت باعث شده است این کشور به‌تدریج در پرداخت حقوق کارمندان دولت با مشکل روبه‌رو شود. فاتح بیرول، مدیر اجرایی آژانس بین‌المللی انرژی، در کنفرانس آنلاین هفته قبل که اندیشکده آتلانتیک برگزار کرد، با اشاره به کاهش ۵۰ درصدی درآمد ارزی عراق به‌خاطر کاهش قیمت نفت، پیش‌بینی کرد که ناتوانی دولت این کشور در پرداخت حقوق‌ها با افزایش نارضایتی عمومی و بی‌ثباتی بیشتر در عراق همراه شود.

رقابت کشورهای همسایه و قدرت‌های منطقه‌ای در عراق

همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، تنوع دینی و زبانی عراق باعث شده است که کشورهای همسایه همیشه امیدوار به پیشبرد اهداف سیاسی خود با استفاده از گروه‌های نیابتی باشند. سقوط رژیم صدام و ضعف دولت مرکزی فرصت مناسبی برای کشورهای همسایه و قدرت‌های منطقه‌ای از جمله ایران، ترکیه و عربستان سعودی فراهم کرد تا حضور و نفوذ سیاسی‌شان را در دولت مرکزی و گروهای مختلف شیعی و سنی افزایش دهند. در این بین، ایران با بهره‌گیری از صادرات انرژی ارزان‌قیمت و کمک به گروه‌های شیعه، توانست در ساختار سیاسی عراق نفوذ بیشتری داشته باشد.

افزایش تنش بین ایران و آمریکا 

افزایش تحرکات نظامی ایران و آمریکا در هفته‌های اخیر باعث شده است نگرانی‌ها نسبت به تشدید بی‌ثباتی سیاسی عراق افزایش یابد. تهدید‌های مداوم مقام‌های ایران و آمریکا علیه یکدیگر باعث شد تا برخی نسبت به افزایش خطر درگیری نظامی بین نیروهای نیابتی ایران و آمریکا در خاک عراق هشدار دهند.

هر‌گونه درگیری در عراق و منطقه، امنیت ملی این کشور را تهدید می‌کند و باعث شعله‌ور شدن تنش‌های قومی و مذهبی و همچنین کاهش ظرفیت تولید و صادرات نفت این کشور خواهد شد. احتمال یارگیری و قدرت‌گیری دوباره داعش در برخی مناطق عراق نیز مساله دیگری است که نگرانی دولتمردان عراق را برانگیخته است.

هفته گذشته دونالد ترامپ در پیامی توییتری نوشت که بر اساس اطلاعات و بررسی‌های دولت آمریکا، ایران یا نیروهای نیابتی تحت فرمان تهران در عراق سرگرم طرح‌ریزی حمله‌ای غافلگیرکننده به نظامیان یا منافع آمریکا در عراق‌‌اند. در این بین، سرلشکر محمدحسین باقری، رییس ستاد کل نیروهای مسلح  ایران، نیز اعلام کرد که اگر آمریکا «کوچک‌ترین نظر سویی به امنیت کشور» داشته باشد، با «شدیدترین عکس‌العمل‌ها» مواجه خواهد شد. او در عین حال گفت که ایران قصد تعرض به نیروهای بیگانه ندارد.

سخنان مقام‌های دو کشور باعث افزایش نگرانی‌ها در عراق و منطقه شده است. هم ایران و هم آمریکا با بحران شیوع ویروس جدید کرونا درگیرند و اقتصاد ایران پیش از شیوع کرونا هم با مشکلات بسیاری روبه‌رو بوده است. کنترل نکردن شیوع کرونا، بی‌اعتمادی به آمارهای دولتی و اقدام‌های ناکافی دولت و نظام در برخورد با شیوع ویروس باعث کاهش اعتماد عمومی به دولت شده است. دولت ترامپ هم برای جبران بخشی از خسارت شیوع کرونا و کمک به اقتصاد کشور، اقدام به طرح و تصویب بسته‌ای ۲ تریلیون دلاری کرد.

با توجه به این‌که ایران و آمریکا منافع متضادی را در عراق دنبال می‌کنند، بدیهی است که رقابت برای افزایش نفوذ و حضور دو کشور در عراق ادامه خواهد یافت. تاکید ترامپ بر حضور نیروهای آمریکایی در مناطقی که نفت آن می‌تواند در خدمت اقتصاد این کشور باشد نیز عامل دیگری است که باعث تداوم حضور نیروهای آمریکایی در عراق می‌شود. آمریکا مایل نیست فقط شرکت‌های اروپایی، روسی و چینی در میادین نفتی عراق فعال باشند و همچنین نگران است منابع نفتی عراق تحت کنترل روسیه و چین درآید. 

کشورهای خارجی در عراق یک هدف مشترک را دنبال نمی‌کنند، بلکه هر کدام منافع خود را دنبال می‌کنند که گاه به تقابل منافع و اصطکاک بین کشورهای خارجی مستقر در آن کشور منجر می‌شود. با توجه به شرایط اقتصادی ایران، نباید انتظار داشت که در عراق، درگیری جدی بین ایران و آمریکا اتفاق بیفتد. از آن‌جا که ریشه تنش ایران و آمریکا در عراق در تضاد منافع است، نمی‌توان انتظار داشت تنش این دو کشور در عراق به‌زودی خاتمه یابد. ایدئولوژی حکومت ایران در تضاد کامل با ایدئولوژی آمریکاست. تقابل شدید گروه‌ها در عراق باعث شده است که میزبان‌های خوبی برای آمریکا و ایران باشند. اقتصاد آمریکا هم در شرایطی نیست که بتواند برای جنگ همه‌جانبه آماده باشد. احتمال درگیری نظامی بین ایران و آمریکا در عراق، با توجه به شرایط فعلی، خیلی کم است اما احتمال بروز درگیری بین نیروهای نیابتی و آمریکا را نمی‌توان با‌قطعیت پیش‌بینی کرد.