وقتی جاستین ترودو، نخست‌وزیر کانادا، پس از دیدار با جواد ظریف، با موج انتقادها روبه‌رو شد، گفت: «من به خانواده‌های قربانیان قول داده‌ام که هر کاری می‌توانم انجام دهم تا اطمینان حاصل شود که خانواده‌ها به پاسخ برسند و ما یک تحقیقات کامل داشته باشیم و دقیق بدانیم چه اتفاقی افتاده است.»

اکنون، بیش از صد روز از شلیک دو موشک پدافند سپاه پاسداران به پرواز ۷۵۲ اوکراینی بر فراز آسمان تهران و کشته شدن ۱۷۶ سرنشین آن می‌گذرد، ولی آیا دولتمردانی که وعده پیگیری عدالت داده بودند همچنان سر وعده‌های خود مانده‌اند؟ آیا خانواده‌های قربانیان به پاسخی رسیده‌اند؟ دادخواهی قربانیان این جنایت به کجا رسیده است؟ خبری از اجرای عدالت هست؟

روز یکشنبه ۲۴ فروردین (۱۲ آوریل)، وب‌سایت سی‌بی‌سی، تلویزیون سراسری کانادا، خبر داد که در پی همه‌گیری جهانی ویروس جدید کرونا و لغو سفرهای بین‌المللی،‌ دولت کانادا از ایران خواسته است روند بررسی و بازخوانی جعبه‌ سیاه هواپیمای ساقط‌‌شده اوکراین که باعث کشته شدن ده‌ها تن از شهروندانش شده، تا مدت نامعینی به تعویق بیفتد. سی‌بی‌سی به نقل از رییس تیم تحقیقات ایران نوشت که او از نمایندگان هشت کشور دعوت کرده بود تا برای شروع روند کار، به آزمایشگاهی در اروپا سفر کنند، اما این کشورها درخواست کردند که به‌دلیل همه‌گیری کرونا این مساله به تعویق بیفتد.

از سوی دیگر، روز چهارشنبه ۲۷ فروردین (۱۵ آوریل)، افشا شد که دولت ایران طرح پیشنهادی یا لایحه‌ای به دولت اوکراین داده است تا دو طرف تفاهم‌نامه‌ای امضا کنند که بر اساس آن، دولت اوکراین از پیگیری حقوقی و جنایی سقوط هواپیما در پی شلیک پدافند سپاه پاسداران دست بردارد و به این ترتیب، جمهوری اسلامی بتواند از بار مسئولیت شلیک موشک به هواپیما شانه خالی کند. دولت اوکراین در این زمینه توضیحی نداده است، اما این طرح را برای بررسی در اختیار کارشناسان قرار داده است و آن‌ها موضوع را از رسانه‌ها مخفی نکرده‌اند.

از همان ابتدا که دولت‌های اوکراین و کانادا عزم خود را جزم کرده بودند تا برای تحقق عدالت کوتاه نیایند، این زمزمه وجود داشت که ممکن است بین دولت‌ها سازشی صورت گیرد و پرونده به دادگاه‌های بین‌المللی کشیده نشود. زمانی که این دولت‌ها گفتند همچنان به جمهوری اسلامی فرصت می‌دهند تا پاسخ بدهد، زمانی که برای تحویل جعبه سیاه مهلتی تعیین نکردند و زمانی که رییس دولت کانادا، جاستین ترودو، در حاشیه کنفرانس مونیخ، جواد ظریف، وزیر خارجه ایران، را به آغوش کشید و دستش را فشرد و بعد از آن، جواد ظریف در گفت‌و‌گویی تلویزیونی و با وقاحت تمام گفت این جمهوری اسلامی است که قربانی شده، چون غربی‌ها امکانات لازم برای خواندن جعبه سیاه را به ایران نمی‌دهند، این فکر به ذهن بسیاری خطور کرد که رژیم ایران با عوض کردن جای جانی و قربانی، می‌خواهد دست بالا را داشته باشد تا دولت‌های طرف حسابش را به عقب‌نشینی وا‌دارد.

کمی عقب‌تر برویم؛ دولت‌های اوکراین و کانادا در سه ماه گذشته همواره تاکید کرده‌اند به دنبال پیگیری کامل موضوع سرنگونی هواپیمای اوکراینی‌اند و می‌خواهند رژیم ایران بپذیرد مسئول سرنگونی هواپیمای اوکراینی است و باید دلایل و افراد مسئول را معرفی کند و غرامت شایسته به بستگان ۱۷۶ قربانی این فاجعه پرداخت کند. نه تنها این اتفاق تا به امروز نیفتاده است، بلکه جعبه سیاه نیز همچنان در ایران است. ایران در بیشتر موارد سقوط هواپیما جعبه سیاه را به کشور فرانسه ارسال می‌کرد، اما این بار از دادن جعبه سیاه خودداری کرد و گفت این کار باید در ایران صورت بگیرد. ابعاد این فاجعه انسانی زمانی روشن‌تر خواهد شد که جعبه سیاه از ایران خارج شود و بی‌طرفانه بررسی شود و این دقیقا همان چیزی است که جمهوری اسلامی نمی‌خواهد.

در طول این مدت، همیشه این فرض وجود داشته است که دولت‌ها ممکن است با توافق و سازش و در سایه بهبود روابط و سیاست تعامل، از پیگیری اجرای عدالت برای خانواده‌های قربانیان پرواز ۷۵۲ دور شوند. این خانواده‌ها و سازمان‌های معتبر حقوق‌ بشری‌اند که دور از سیاست‌ورزی و سیاست‌بازی می‌توانند و باید به‌طور مستقل به دنبال تحقق عدالت باشند، هرچند توان یک دولت را نداشته باشند.

جمعی از خانواده‌های قربانیان و پدران داغدار در اقدامی تحسین‌برانگیز، در کانادا سازمانی تاسیس کردند به نام «انجمن دادخواهی برای قربانیان پرواز ۷۵۲» تا بتوانند دور از هیاهوها سخن بگویند و پیگیر عدالت باشند. از سویی، تعدادی از خانواده‌ها همچنان قلم‌به‌دست‌اند و در رسانه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام و فیسبوک می‌نویسند و در رسانه‌های دیداری و شنیداری حرف می‌زنند.

«مرکز بین‌المللی حقوق بشر» (ICHR) در کانادا نیز از نهادها و سازمان‌هایی است که از روز اول، پیگیر این جنایت بوده است. این مرکز طرح شکایت از جمهوری اسلامی را در کانادا مطرح کرد و وکلای کانادایی این مرکز، از جمله مارک آرنولد، در دادگاه عالی استان انتاریو شکایتی را تسلیم دادگاه کردند تا بتوان از این طریق قدمی برای تحقق عدالت برداشت.

با این حال، دولت کانادا هنوز از ارسال رونوشت این شکایت به دولت ایران خود‌داری می‌کند. طبق قانون، اگر دولت کانادا کپی شکایت را از طریق سفارت ایتالیا و یا هر سفارتی که حافظ منافع کانادا در ایران است به دولت ایران ارائه نکند، موضوع در دادگاه کانادایی مسکوت می‌ماند. آیا با گذشت سه ماه، نباید این شکایت از طریق دولت کانادا به دست دولتمردان ایران می‌رسید؟ در واقع، به نظر می‌رسد دولت کانادا از شکایت خصوصی خانواده‌ها در دادگاه استفاده سیاسی می‌کند تا با جمهوری اسلامی به توافق برسد. قطعا دولت‌ها به دنبال دریافت خسارت برای خانواده‌ها و اجبار جمهوری اسلامی به پذیرش مسئولیت‌اند، ولی آنچه دارد اتفاق می‌افتد دردناک است، چرا که با معنای عدالت و پاسخگویی و روشن شدن پشت‌پرده شلیک دو موشک به هواپیمای اوکراینی سازگاری نخواهد داشت.

این وظیفه بیش از پیش بر دوش خانواده‌ها و سازمان‌های مدافع حقوق بشر سنگینی می‌کند تا با پیگیری عدالت و فشار بر دولت‌ها، با صدایی رسا و بلند، به دور از ملاحظات سیاسی، جلوی زد‌و‌بند‌های سیاسی را بگیرند و رژیم جمهوری اسلامی را در سطح بین‌المللی مجبور به پاسخگویی کنند. چه زیبا نوشته بود مهرزاد زارعی، پدر آراد زارعی، که «رژیم ایران استاد وقت‌کشی است»، همان‌طور که در مذاکرات اتمی در دوران هاشمی و خاتمی این را ثابت کرد، پس فریبش را نخوریم.