هفته داغ اقلیمی جهان که با برگزاری افزون بر دو هزار و ۵۰۰ تظاهرات اعتراض‌آمیز در بیش از ۱۵۰ کشور جهان همراه بوده، روز دوشنبه، یکم مهر در اجلاس سازمان ملل در نیویورک به اوج رسید؛ رهبران ۶۰ کشور جهان سهم کشور متبوعشان در جهت اجرای «برنامه اقدام» برای  کاهش ۴۵ درصدی انتشار دی‌اکسیدکربن تا سال ۲۰۳۰ و به صفر رساندن انتشار آن تا سال ۲۰۵۰ را عرضه کردند. هنوز نتایج این مذاکرات منتشر نشده اما به‌نظر نمی‌رسد یک توافق جمعی به‌راحتی قابل دستیابی باشد. معمولا مقام‌های سازمان ملل درباره نتایج این‌گونه نشست‌ها خیلی خوشبینانه و امیدبخش صحبت می‌کنند. اما با وجود گذشت دو روز از اجلاس اقلیمی نیویورک آنچه که هم‌اکنون شنیده می‌شود فقط نگرانی سبزهاست و مقام‌های سازمان ملل هم تاکنون از هرگونه ابراز نظر خودداری کرده‌اند. 

در ادامه، پنج چالش دشواری را که «برنامه اقدام» با آن روبه‌روست، مرور می‌کنیم. چالش‌هایی که می‌تواند دلیل عدم موفقیت اجلاس نیویورک برای دستیابی به یک برنامه اقدام واقعی و برخوردار از ضمانت اجرایی کافی باشد.

۱. تعهدات ملی و ضمانت اجرای آن‌ها: در اجلاس ۲۰۱۵ پاریس کشورهای جهان متعهد شده بودند تا پیش از سال ۲۰۲۰ برنامه اقدام ملی خود را برای توقف استفاده از سوخت‌های فسیلی تدوین و اجرای آن را آغاز کرده باشند. بخش کوچک‌تر مساله این است که اغلب کشورها هنوز چنین برنامه‌ای ندارند و اگر هم آن را تدوین کرده‌اند نه زمینه اقتصادی برای اجرای آن فراهم است و نه سازوکار حقوقی برای ضمانت پیگیری آن. مشکل بزرگ‌تر اما این است که اگر فرض کنیم کشورها می‌خواهند عینا آنچه را که در پاریس تعهد کرده بودند اجرا کنند، باز هم هدف اصلی معاهدات اقلیمی یعنی نگه داشتن حداکثر افزایش دمای متوسط زمین به زیر دو درجه سانتی‌گراد ممکن نخواهد بود. حتی با اجرای کامل (تقریبا یک فرض محال) تعهدات کنونی، دمای زمین تا ۳/۵ درجه گرم‌تر می‌شود. نکته این است که دیروز اغلب کشورها برای کاهش تعهدات‌شان چانه زدند در حالی که به واقع نیاز کره زمین تقریبا دو برابر شدن این تعهدات است.

۲. توقف احداث نیروگاه‌های زغال‌سنگ: اضطراری‌ترین برنامه اجرایی، احداث نکردن نیروگاه جدید زغال‌سنگ از سال ۲۰۲۰ است. سه ماه دیگر ۲۰۲۰ فرا می‌رسد اما بسیاری از کشورها و به‌خصوص هند، ده‌ها طرح تازه برای احداث نیروگاه‌های  زغال‌سنگ دارند و اصلا به‌نظر نمی‌رسد امسال آخرین سالی باشد که شاهد احداث این نوع نیروگاه‌ها هستیم.

۳. واکنش آمریکا: ترامپ روز دوشنبه بدون اطلاع قبلی و در واقع سرزده وارد کنفرانس اقلیمی شد. اما همه از دیدگاه او درباره توافقات اقلیمی اطلاع دارند. سال ۲۰۲۰ مطابق متن توافق‌نامه پاریس، آمریکا رسما می‌تواند از این توافق‌نامه خارج شده و در برابر هر تعهد اقلیمی بی‌اعتنا بماند. این‌که رییس‌جمهوری آمریکا به گرمایش جهانی باور ندارد بخش کوچک‌تر مساله است. بخش بزرگ‌تر این است که به‌نظر نمی‌رسد رای‌دهنده آمریکایی حاضر باشد به دولتی رای بدهد که با تن دادن به توافقات اقلیمی موجب افزایش هزینه‌های روزمره می‌شود. بعید است بتوان تصور کرد هزاران نفری که روز جمعه در شهرهای بزرگ آمریکا برای همراهی با تظاهرات جهانی اقلیمی به خیابان‌ها آمده بودند، نمایه اکثریت جامعه آمریکا باشند.

۴. مساله چین: چین هم بزرگ‌ترین منتشرکننده دی‌اکسیدکربن است و هم بزرگ‌ترین سازنده نیروگاه‌های زغال‌سنگ. رشد شتابناک این کشور تهدید اقلیمی برای همه جهان است. وانگ یی، وزیر امور خارجه چین، هم‌زمان با ورود به نیویورک اعلام کرده بود برای پذیرش تعهد خاصی به این اجلاس نیامده است. اگر چین هیچ تعهد خاصی نداده باشد، احتمالا اجلاس نیویورک به یک نشست تشریفاتی ملال‌آور تبدیل شده است.

۵. غیاب ۸۵ درصدی شرکت‌ها: در نهایت مسئولیت اجرای توافقات اقلیمی به عهده شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی است و نه دولت‌ها. مسئولان سازمان ملل با افتخار از حضور ۶۰۰ شرکت در اجلاس دیروز نیویورک سخن گفته‌اند. البته موفقیت بزرگی است اما باید توجه داشت که فقط ۱۵ درصد از جمع ۵۰۰ شرکت بزرگ دنیا در میان این ۶۰۰ شرکت حضور دارند. به عبارت دیگر ۸۵ درصد شرکت‌ها و بنگاه‌های بزرگ اقتصادی جهان خود را بیرون از توافق‌ها و تعهدات اقلیمی نگه داشته‌اند.

سی سال از امضای اولین معاهدات اقلیمی می‌گذرد اما هم‌اکنون روند گرمایش جهانی سریع‌تر از سه دهه قبلی است و چهار سال از گرم‌ترین سال‌های تاریخ زمین اتفاقا در حد فاصل ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ رخ داده‌اند؛ یعنی بعد از آن توافق اقلیمی پرهیاهوی پاریس. سال ۲۰۲۰ جهان قرار است هماهنگ و متحد وارد یک برنامه اجرایی فراگیر برای مهار تغییر اقلیم بشود. اجلاس نیویورک آیا واقعا جهان را متعهد به اجرای چنان برنامه‌ای کرد؟ انتظار می‌رود تا آخر همین هفته به‌تدریج نتایج این نشست منتشر شود. احتمالا طبق روال معمول شاهد یک بیانیه پایانی سرشار از تعابیر و الفاظ امیدبخش خواهیم بود. دبیرکل سازمان ملل در افتتاحیه اجلاس گفته بود به اندازه کافی سخنرانی‌های غرا درباره تغییر اقلیم شنیده‌ایم، حالا وقت آن است که واقعا به یک برنامه اقدام برسیم. ارزیابی واکنش‌ها به پنج چالش یاد شده به ما نشان خواهد داد که نتیجه اجلاس اقلیمی نیویورک یک سخنرانی غرای دیگر بوده است یا واقعا یک برنامه اقدام.