افزایش روابط و همکاری‌ها با کشورهای همسایه، همواره از اصول اساسی سیاست خارجی ایران بوده است. در دوران تحریم‌ها نیز استفاده از ظرفیت این کشورها برای کاهش اثرات تحریم   بیش از بیش مورد توجه دستگاه سیاست خارجی ایران قرار گرفته است. تلاش آمریکا برای به‌صفر رساندن صادرات نفت ایران و تمدید نشدن معافیت نفتی برای مشتریان عمده نفت این کشور باعث شد که هم ایران از بازار خاکستری برای فروش نفت بهره گیرد و هم دوباره بحث تهاتر نفتی با روسیه مطرح شود. حتی قرارداد رسمی تهاتر نفتی، طی هفته گذشته به امضای مسئولان ایران و روسیه هم رسید. اما سوال اساسی که در مورد تهاتر نفتی، این است که روسیه به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان نفت جهان،  چرا باید خریدار نفت ایران باشد؟

تهاتر نفتی ایران و روسیه

در زمان اوباما و تحریم‌های قبلی، ایران در تلاش بود از امکانات کشورهای همسایه برای دور زدن و کم کردن اثر تحریم‌ها استفاده کند و دیپلماسی فشرده‌ای به کار گرفت. روسیه یکی از کشورهایی بود که ایران برای کاهش آثار تحریم در‌صدد بود از امکاناتش استفاده کند. بحث تهاتر نفتی ایران و روسیه اولین بار در سال ۲۰۱۱ مطرح شد؛ این بحث در شرایطی که ایران در پی راهکارهایی برای دور زدن تحریم‌ها و مقابله با پیامدهای منفی آن بود بیشتر مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت.

بعدها در سال ۲۰۱۳، خبرگزاری رویترز دوباره این بحث را مطرح کرد که در آن زمان، ایران و روسیه تکذیب کردند. رویترز در گزارش خود، به نقل از منابع ایرانی و روس نزدیک به مذاکرات، اعلام کرد که دو کشور در حال مذاکره درباره جزییات نهایی این معامله‌اند که بر اساس آن، مسکو روزانه بالغ بر ۵۰۰ هزار بشکه نفت ایران را به‌ازای صادرات کالا و تجهیزات خریداری خواهد کرد. بعدها عنوان شد که روس‌ها نصف مبلغ نفت ایران را نقدی پرداخت می‌کنند و در ازای مبلغ باقی‌مانده، اجناس روسی به ایران می‌فروشند.

مذاکرات در سال‌های بعد هم برای اجرایی شدن طرح تهاتر نفتی ادامه یافت. موافقان این طرح در ایران معتقد بودند فروش روزانه ۵۰۰ هزار بشکه‌ نفت به روسیه باعث افزایش ۵۰ درصدی صادرات نفت ایران و تقویت اقتصاد ایران خواهد شد. با توجه به قیمت‌ نفت در آن بازه زمانی، ایران با این قرارداد می‌توانست ماهانه چند میلیارد دلار درآمد داشته باشد. اما در این میان مخالفان اعتقاد داشتند در حالی‌که روسیه خود یکی از بزرگ‌ترین تولید‌کننده‌ها و صادر‌کننده‌های نفت است، چرا باید نفت ایران را خریداری کند و کیفیت و قیمت اجناس روسی که قرار بود در قبال فروش نفت تحویل داده شود هم جای سوال داشت.

اوایل سال ۲۰۱۵ و پیش از برجام عنوان شد هدف نهایی تهاتر نفتی مبلغی بالغ بر ۲۰ میلیارد دلار بوده است. باید خاطر‌نشان کرد در سال ۲۰۱۳ که خبرهای ضد‌و‌نقیضی در مورد اجرای تهاتر نفتی در مطبوعات منتشر شد، حجم تجارت ایران و روسیه حدود ۴ میلیارد دلار بود. در همین سال، خبرگزاری ایسنا، به نقل از یکی از مقام‌های رسمی ایران، خبر داد که ایران روزانه ۳۰۰ هزار بشکه نفت خام را از طریق دریای خزر و باقی آن را احتمالا از طریق بندر‌عباس در اختیار روسیه می‌گذارد و بهای نفت نیز اندکی کمتر از قیمت آن در بازار‌های بین‌المللی است.

در اسفندماه سال ۹۵، بیژن زنگنه رسما از امضای قرارداد صادرات روزانه ۱۰۰ هزار بشکه نفت به روسیه خبر داد و اعلام کرد: «به‌زودی این توافق با روس‌ها اجرا می‌شود، به‌طوری‌که ۵۰ درصد از هزینه این صادرات از طریق دریافت کالا و ۵۰ درصد نیز از طریق پول نقد با ارز یورو دریافت خواهد شد.» در مهرماه سال ۲۰۱۶، مقام‌های روسی از آغاز اجرای این قرارداد با حجم ۱۰۰ هزار بشکه، نه ۵۰۰ هزار بشکه، خبر دادند. البته در آمار صادرات نفت کشورها که مراجع بین‌المللی منتشر می‌کنند این حجم صادرات تاکنون ملاحظه نشده است.

در زمان تحریم نفت ایران در دوره اوباما، بیشتر سهم ایران در بازار منطقه‌ای را نفت اورال روسیه و کرکوک عراق گرفت، که خواص شیمیایی‌شان با نفت خام ایران تشابه زیادی دارد. برخی کارشناس‌ها معتقد بودند که روسیه نفت ایران را در پالایشگاه‌های خود مصرف می‌کرد و نفت اورال را روانه بازار می‌کرد.

گزارش‌ها و خبرهای ضد‌و‌نقیضی که در این مدت منتشر شد هیچ‌کدام تصویر روشنی از این قرارداد را به خوانندگان ارائه نکرد. امتناع مقام‌های دو کشور از تایید رسمی میزان نفت صادر‌شده و درآمد حاصل از آن نیز بر ابهام‌ها درباره این قرارداد افزود. اگر ایران به روسیه نفت صادر کرده، این میزان صادرات در ازای چه مبلغی بوده است و حجم این صادرات و واردات اجناس روسی چه میزان از تجارت سالیانه دو کشور بوده است، تمامی این‌ها سوالاتی است که تاکنون به آن‌ها جواب مشخصی داده نشده است. پس از خروج آمریکا از برجام، در جریان سفر علی‌اکبر ولایتی، مشاور رهبر ایران در امور بین‌الملل، به روسیه، دوباره طرح تهاتر نفتی مطرح شد و ولایتی از تمایل روسیه به سرمایه‌گذاری ۵۰ میلیارد دلاری در میدان‌های نفت و گاز ایران خبر داد.

اسحاق جهانگیری، معاون اول ریاست جمهوری، در تیرماه سال ۹۷ و دو ماه پس از خروج آمریکا از برجام و در پی جلسه ستاد اقتصاد مقاومتی، با بیان این‌که دولت برای شرایط تحریم برنامه‌ریزی دقیق دارد، یکی از برنامه‌های دولت برای تامین کالاهای وارداتی مورد نیاز را استفاده از سازوکار تهاتر عنوان کرده بود. جهانگیری تهاتر نفت را به‌عنوان راهکاری اقتصادی برای فروش نفت و تامین هزینه‌های کشور مطرح کرد.

در هفته گذشته، با سفر الکساندر نواک، وزیر انرژی روسیه، و هیات ۲۵۰ نفره از تجار روس به ایران، دوباره بحث تهاتر نفتی مطرح شد. نواک پس از دیدار با مقام‌های ایرانی، از توافق روسیه با ایران برای معامله نفت در برابر غذا خبر داد؛ توافقی که به دلیل تحریم‌های اقتصادی ایالات متحده آمریکا علیه تهران به دست آمد. نواک در همین رابطه گفت: «تولیدکنندگان محصولات کشاورزی روسیه در حال حاضر از همین وجوهی که به‌واسطه خرید نفت ایران فراهم آمده است استفاده می‌کنند. ما درباره چشم‌انداز این همکاری و چگونگی ادامه آن در چارچوب این برنامه گفت‌وگو کرده‌ایم.»

با گذشت یک سال از سفر ولایتی به مسکو، از سرمایه‌گذاری روس‌ها در میدان‌های نفت و گاز ایران خبری نیست. پس از تحریم صنعت انرژی ایران، شرکت‌های فعال روس ایران را ترک کردند. این روزها، دوباره بحث تهاتر نفتی مطرح شده است، اما به نظر می‌رسد همان طرح چند سال پیش باشد.

با توجه به این‌که ایران قادر به فروش نفت در بازار رسمی نیست، استفاده از امکانات روسیه برای فروش نفت و دور زدن تحریم، منطقی به نظر می‌رسد. اما سوال این‌جاست که این میزان نفت به چه قیمتی به روسیه فروخته می‌شود؟ در کدام بازار به فروش خواهد رسید؟ کالاهای روسی، به‌ویژه محصولات کشاورزی، به چه قیمتی به ایران تحویل داده خواهد شد؟ با وجود این‌که روسیه خود یکی از وارد‌کنندگان عمده محصولات کشاورزی است، جای سوال است چگونه می‌تواند در قبال پول نفت خریداری‌شده، به ایران محصولات کشاورزی صادر کند و آیا پس از حل احتمالی مشکلات ایران و آمریکا، این طرح ادامه خواهد یافت؟ آیا سهم نفت ایران، که در سایه این طرح احتمالا به روسیه خواهد رسید، دوباره به ایران برمی‌گردد؟ با توجه به این سوال‌ها، امکان اجرایی شدن توافق فعلی تهاتر نفتی با چالش همراه خواهد بود.