در اعتراضات خیابانی روزهای گذشته که در ده‌ها شهر ایران صورت گرفت، دست‌کم ۲۲ نفر کشته و حدود۱۷۰۰ نفر نیز بازداشت شده‌‌اند.  آخرین خبرها حاکی از کشته شدن یکی از بازداشت‌شدگان (سینا قنبری) در زندان اوین است. هر چند حق برگزاری تجمعات مسالمت آمیز در اصل ۲۷ قانون اساسی به رسمیت شناخته شده است، اما این اولین باری نیست که در پی برگزاری تجمعات اعتراضی، دستگیری‌هایی صورت می‌گیرد. در بسیاری از مواقع دستگیرشدگان با نقض حقوق خود مواجه می‌شوند.

از طرف دیگر، خانواده‌های بازداشت‌شدگان در بسیاری از مواقع تا مدت‌ها از وضعیت بازداشت‌شدگان خود بی‌خبر هستند؛ اما شخصی که بازداشت می‌شود، طبق قوانین ایران از چه حقوقی برخوردار است؟ این گزارش به برخی از حقوق اصلی بازداشت‌شدگان در قوانین ایران می‌پردازد.

۱) احضار و دستگیری

به طور کلی، احضار اشخاص باید تنها از طریق احضاریه و به طور کتبی صورت گیرد. (ماده ۱۶۹ آئین دادرسی کیفری). در نتیجه احضارهایی که از طریق تلفنی و روش‌های دیگر صورت می‌گیرد، غیرقانونی است. البته قانون در مورد جرایم مشهود - جرایمی که در مرئی و منظر ضابطان دادگستری صورت می‌گیرد- استثنا قائل شده و در این گونه موارد اجازه دستگیری متهم را بدون حکم قضائی به ضابطان داده است، اما باید در نظر داشت که این مورد تنها ناظر بر وقوع «جرم» در مرئی و منظر ضابطان است و شامل شرکت در تظاهرات مسالمت‌آمیز (بدون حمل اسلحه) که در قانون اساسی به عنوان یک حق به رسمیت شناخته شده است، نمی‌شود.

۲) بازرسی منزل و توقیف اموال

طبق قانون آئین دادرسی کیفری (مواد ۱۲۴،۱۲۵ و ۱۴۱) بازرسی و تفتیش منزل اشخاص، حتما باید با دستور قضائی صورت بگیرد. علاوه بر آن طبق ماده ۱۴۰ قانون آئین دادرسی کیفری،‌ بازرسی منزل باید در روز صورت بگیرد؛ بازرسی در شب تنها در صورتی می‌تواند صورت بگیرد که ضرورت اقتضا کند که در این صورت نیز دلایل ضرورت باید حتما در صورتجلسه قید شود. مطابق بند ۸ ماده واحده قانون احترام به آزادی‌های مشروع و حفظ حقوق شهروندی،‌ بازرسی‌ تنها در خصوص اشیائی می‌تواند صورت گیرد که مرتبط با اتهام هستند و ضابطان تنها اجازه ضبط اسناد و اشیای مرتبط با اتهام را دارند.

۳) تفهیم اتهام

طبق ماده ۵ آئین دادرسی کیفری،‌ متهم باید در اسرع وقت از موضوع اتهام و دلیل انتساب اتهام به وی آگاه شود. اصل ٣٢ قانون اساسی در این خصوص عنوان می‌کند «در صورت بازداشت، موضوع اتهام باید با ذکر دلایل، بلافاصله کتباً به متهم ابلاغ و تفهیم شود و حداکثر ظرف مدت ٢٤ ساعت پرونده مقدماتی به مراجع قضایی ارسال و مقدمات محاکمه در اسرع وقت فراهم شود.»

۴) بازجویی

بند ۶ و ۷ ماده واحده قانون احترام به آزادی‌های مشروع و حفظ حقوق شهروندی، بازجویان را از انجام اقدامات آزار‌دهنده و تحقیرآمیز هم چون بستن‌ چشم متهم،‌ نشستن پشت سر متهم یا‌ بردن متهم به اماکن نامعلوم و به طور کلی اقدامات خلاف قانون منع کرده است. طبق بند ۱۱ ماده واحده مذکور، پرسش‌ها در بازجویی باید صرفا در ارتباط با اتهام یا اتهامات انتسابی باشد و بازجویان حق کنجکاوی در اسرار شخصی و خانوادگی متهم را ندارند. طبق ماده ۱۹۷ قانون آئین دادرسی کیفری، متهم حق دارد به سوالاتی که از وی در بازجویی پرسیده می‌شود، پاسخ ندهد. پازپرس در این گونه موارد حق ندارد متهم را مجبور به پاسخ‌گویی کند و تنها می‌تواند عدم پاسخگویی متهم را در صورتجلسه قید کند.  

۵) انفرادی

نگهداری زندانی در زندان انفرادی تنها در یک صورت در قانون پیش‌بینی شده است. طبق آئین‌نامه سازمان زندان‌ها، در صورتی که محکومی در زندان مرتکب تخلف انضباطی (هم چون زد و خورد در زندان، خودزنی، اقدام به خودكشيی يا تهديد به انجام آن) شود، شورای انضباطی می‌تواند حکم به نگهداری زندانی در انفرادی به مدت حداکثر ۲۰ روز دهد. در سایر موارد، نگهداری زندانی یا بازداشتی در سلول انفرادی برخلاف قانون است.

۶) حق داشتن وکیل

قوانین مختلفی در ایران بر حق داشتن وکیل تاکید دارد. از جمله این قوانین می‌توان به اصل‏ ۳۵ قانون اساسی اشاره کرد که عنوان می‌کند در همه‏ دادگاه‏‌ها طرفین‏ دعوی‏ حق‏ دارند برای‏ خود وکیل‏ انتخاب‏ کنند و اگر توانایی‏ انتخاب‏ وکیل‏ را نداشته‏ باشند، باید برای‏ آنها امکانات‏ تعیین‏ وکیل‏ فراهم‏ شود. مواد بسیاری از قانون آئین دادرسی کیفری نیز بر این حق تاکید دارد. از جمله ماده ۵ این قانون که عنوان می‌کند متهم باید در اسرع وقت از حق دسترسی به وکیل و سایر حقوق دفاعی خود بهره‌مند شود. ماده ۱۹۰ قانون آئین دادرسی کیفری نیز، بازپرس را ملزم به مطلع کردن متهم از حق داشتن وکیل در مرحله تحقیقات مقدماتی می‌کند. این حق باید پیش از شروع توسط بازپرس به متهم ابلاغ و تفهیم شود. هر چند در برخی از موارد محدودیت‌هایی برای این حق در قانون منظور شده است (از جمله تبصره ۲ ماده ۴۸ قانون آئین دادرسی کیفری که به موجب آن، متهمان در برخی از جرایم- ازجمله در جرایم علیه امنیت داخلی یا خارجی و هم‌چنین جرایم سیاسی و مطبوعاتی-در مرحله تحقیقات مقدماتی، تنها می‌توانند وکیل یا وکلای خود را از بین وکلای مورد تأیید رئیس قوه‌قضائیه انتخاب کنند) اما به طور کلی نافی حق متهم در داشتن وکیل نیست.

۷) حق بازداشت‌شونده در خصوص تماس با خانواده‌

ماده ۵۰ قانون آئین دادرسی کیفری، به شخص بازداشت شده اجازه می‌دهد که به‌ وسیله تلفن یا هر وسیله ممکن، افراد خانواده یا آشنایان خود را از بازداشت خود مطلع کند. طبق ماده مذکور، ضابطان دادگستری مکلف هستند که در این زمینه مساعدت لازم را به عمل آورند و چنان چه ضرورتی تشخیص داده شود که شخص تحت‌ نظر نباید از چنین حقی استفاده کند، ضابطان موظف هستند که مراتب را برای أخذ دستور مقتضی به اطلاع مقام قضائی برسانند. هم چنین به موجب ماده ۴۹ همین قانون والدین، همسر، فرزندان، خواهر و برادر فرد دستگیر شده حق دارند از طریق رئيس کل دادگستري استان يا دادستان محل از بازداشت آنان مطلع شوند. علاوه بر آن مطابق ماده ۱۸۰ آئین‌نامه سازمان زندان‌ها، كليه محكومان و متهمان مجاز به داشتن ارتباط با بستگان و آشنايان خود به صورت حضوری و یا تلفنی هستند. البته اگر ملاقات يا مكاتبه متهمی، خلاف حسن جريان محاكمه باشد، قاضی می‌تواند به طور كتبی ملاقات با محكوم يا مكاتبه و را ممنوع اعلام كند اما این ممنوعیت باید حتما برای مدتی محدود و هم چنین مستدل و مستند باشد.

موارد گفته شده، برخی از حقوقی است که در قوانین ایران در خصوص بازداشت‌شدگان و متهیمن به رسمیت شناخته شده است. رعایت این حقوق توسط ماموران و مسئولان به حدی مهم است که قانون‌گذار برای نقض آن در فصل دهم قانون مجازات اسلامی، حسب مورد مجازات‌هایی هم چون حبس و محرومیت موقت یا دائمی از مشاغل دولتی تعیین کرده است.