این روزها اتهام جاسوسی به کارشناسان حیات‌وحش، نقل محافل و مجالس است. تبلیغ‌های مداوم و اطلاع‌رسانی غلط از یک‌سو و دستگیری‌های دسته‌جمعی شماری‌ از فعالان محیط‌‌زیست ازسوی دیگر، باعث‌شده کسانی دچار تردید شوند و درگوشی سؤال کنند: نکند دستگیرشدگان واقعاً ریگی به کفش دارند؟

از گذشته تا امروز، دستگاه‌های امنیتی در ایران، افرادی را به اتهام جاسوسی دستگیر کرده‌اند؛ اما تقریباً هیچ‌گاه افکار عمومی به‌صورتی قانع‌کننده از چند‌وچون ماجرا مطلع نشد. اینک، کارشناسان و فعالان محیط‌زیست به این اتهام به بند کشیده شده‌اند که در مناطق دور افتاده به‌دنبال جمع‌آوری اطلاعات سری بوده‌اند.

نگاهی به ابزاری که برای بررسی منابع طبیعی و حیات‌وحش به کار می‌رود، نشان می‌دهد روش‌های جمع‌آوری اطلاعات تا چه میزان تغییر کرده است. پیش از معرفی یکی از این ابزار، یادآوری یک نکته ضروری است: ابزارهایی که برای مقاصد نظامی و جاسوسی مورد استفاده قرار می‌گیرند، به مراتب دقت بالاتری دارند تا نمونه‌های مشابهی که برای بررسی‌های حیات‌وحش در دسترس عموم یا دانشگاه‌هاست. وقتی در ماه مارس ۲۰۱۵، کنگره آمریکا در مقررات سخت‌گیرانه استفاده از تصاویر ماهواره‌ای برای مقاصد تجاری، بازبینی و استفاده از تصاویر ماهواره‌ای با وضوح ۳۰ سانتی‌متر را آزاد کرد، کنجکاوان علاقه‌مند به ماجرا می‌پرسیدند: دقت و وضوح تصاویر ماهواره‌ای که کاربرد نظامی دارد، چقدر است؟ با این حال، تصمیم جدید کنگره آمریکا، دریچه‌ای جدید بر روی مطالعات دانشگاهی باز کرد.

چشمی در آسمان

سال‌هاست از تصاویر ماهواره‌ای وضوح بالا، برای مطالعات محیط‌زیست و حیات‌وحش استفاده می‌شود. امروز تصاویر ماهواره‌ای با کیفیت بالا قابل مقایسه با گذشته نیست. کیفیت، در ظرف زمان معنی پیدا می‌کند. با پیشرفت تکنولوژی، انگار این روزها چشمی در آسمان است که می‌تواند با دقتی ۳۰ سانتی‌متری تقریباً همه‌چیز را رصد کند.

بخش قابل‌توجهی از بررسی‌های حیات‌وحش با بهره‌گیری از روش‌های سنجش از دور، در مناطق قطبی انجام شده است: عرصه‌هایی که محل زادآوری گونه‌های کمیاب مثل خرس قطبی بوده‌ است و دسترسی به آن‌ها دشوار. همچنین این تصاویر، در مواقعی که بین گونه مورد مطالعه و محیط‌، تضاد رنگی شدیدی وجود داشته، به کار رفته است. علاوه‌بر مطالعه و شمارش خرس‌های قطبی، تعداد فوک‌ها، ویلدبیست (چهارپایی بزرگ‌جثه از خانواده گاوسانان) و نهنگ‌ها نیز با بهره‌گیری از تصاویر ماهواره‌ای تخمین زده شده‌ است.

در یکی از تازه‌ترین بررسی‌ها، سازمان مطالعات جنوبگان بریتانیا و موزه کنتنبری در نیوزیلند موفق شدند با استفاده از تصاویر ماهواره ورلد ویو۳ (WorldView -3)، تک‌تک پرندگانی به‌نام آلباتروس را در دو منطقه در نیمکره جنوبی بشمارند. این دو منطقه عبارت بودند ازجزیره پرنده Bird Island واقع در جورجیای جنوبی و جزایر خواهر کوچک (Littele Sister)، خواهر بزرگ (Big Sister) و چهل‌وچهارتایی (Forty-Fours) واقع‌در مجمع‌الجزایر چت‌هم (Chatham). این مطالعات بر روی دو گونه از آلباتروس‌ها انجام شده است: آلباتروس سرگردان و آلباتروس شاهی جنوبی.

شمارش از آسمان

براساس گزارش اتحادیه جهانی حفاظت (UCN)، اکثر پرندگان دریایی به‌شدت درمعرض تهدید قرار دارند و در این میان، وضعیت آلباتروس‌ها نگران‌کننده است. از میان شش گونه آلباتروس‌های بزرگ، دو گونه در آستانه انقراض‌اند، یک گونه در معرض تهدید و سه گونه نیز آسیب‌پذیرند. این تقسیم‌بندی بر اساس تخمین جمعیت جهانی گونه‌هایی انجام می‌شود که در شرایط طبیعی زندگی می‌کنند. آلباتروس‌ها با این که پرندگانی برزگ‌جثه‌اند (برخی از آنها بیش‌از ۸ کیلوگرم وزن دارند)، قادرند پرواز کنند و بیشترین طول‌ بال‌ها را در میان پرندگان دارند (در برخی از آن‌ها، فاصله دو سر بال، به بیش از سه متر می‌رسد). رنگ غالب این پرندگان سفید است و در اراضی مرتفع با شیب ملایم یا مسطح و پوشیده از علف، تخم‌گذاری می‌کنند. طول دو پرنده‌ای که جمعیت آن‌ها در مطالعه اخیر برآورد شده، یعنی آلباتروس سرگردان و آلباتروس شاهی جنوبی، از نوک تا دم، بین ۱۰۷ تا ۱۳۵ سانتی‌متر است.

در تصاویر ماهواره‌ای مورد استفاده محققان، نقاط سفیدی دیده می‌شد. این نقاط همان پرندگان مورد مطالعه بودند. بدین‌ترتیب، تعداد میانگین آلباتروس‌های سرگردان در جزیره پرنده، حدود ۸۹۵ برآورد شد. تعداد این پرندگان، در شمارش مستقیم، ۲۰ درصد کمتر بوده است. به این دلیل که فقط تعداد لانه‌ها مد نظر قرار داشتند و پرندگانی که تولیدمثل نمی‌کردند، شمارش نشده بودند. به‌عبارت دیگر، در تصاویر ماهواره‌ای همه پرندگان شمارش شدند؛ چه آن‌ها که به‌دلیل زادآوری در لانه‌ها حضور داشتند و چه آن‌ها که زادآوری نکرده و فقط در محل حاضر بودند. این اختلاف البته می‌تواند دلیل دیگری نیز داشته باشد: حضور گونه‌های دیگری از آلباتروس‌های بزرگ‌جثه در تصاویر ماهواره‌ای.

مجموع آلباتروس‌های شاهی که در مجمع‌الجزایر چت‌‌هم در تصویر ماهواره‌ای فوریه ۲۰۱۶ شمارش شدند، ۳۶۱۴ پرنده بود. از آن‌جایی که شمارش مستقیم آلباتروس‌های شاهی به‌دلیل شیب زیاد مناطق زاد‌آوری، کار ساده‌ای نیست و تصاویر هوایی (که از طریق هواپیما یا پهپاد تصویربرداری می‌شود) به‌دلیل دوری این جزایر از نیوزیلند پرهزینه است، تصاویر ماهواره‌ای اخذشده در ۲۹ دسامبر ۲۰۱۵ و همچنین تصاویر هوایی سال ۲۰۰۹ به‌عنوان داده شاهد در نظر گرفته شدند. تعداد پرندگان در این سه مقطع زمانی در جزیره چهل‌وچهارتایی‌ها، چندان اختلاف نداشتند. اما در دو جزیره خواهر بزرگ و کوچک، تعداد آلباتروس‌های شاهی ۳۲ درصد رقمی بود که در تصاویر ماهواره‌ای قبلی (دسامبر ۲۰۱۵)‌ شمارش شده بودند. این کاهش، شاید به‌دلیل ناموفق بودند زادآوری بوده است.  

بنابر این مقاله از مجله علمی آیبیس (Ibis)، روش ارائه‌شده ازسوی این محققان، یک راه عملی برای شمارش پرندگانی است که رنگ پر و بالشان سیاه یا سفید و با رنگ محیط‌ در تضاد است و در سطح زمین، لانه می‌سازند. به‌عنوان مثال، قوها و پلیکان‌ها، ازجمله جانورانی‌اند که با این روش می‌توان جمیعت آن‌ها را تخمین زد. فایده دیگر این روش، عدم حضور انسان در مناطق زادآوری و برهم‌نزدن آرامش و امنیت پرندگان است.

با توجه به دقتی که این تصاویر ماهواره‌ای و در دسترس عموم دارند، آیا برای جمع‌آوری اطلاعاتی که به راحتی در دسترس است، باز هم باید افرادی روی زمین، جان خود را به خطر بیندازند؟ آیا تصاویر ماهواره‌ای که کاربردهای نظامی و امنیتی دارند، با دقت و قدرت بیشتری قادر نیستند فعالیت‌های مخفیِ مثلاً سپاه را در بیابان‌های ایران رصد کنند؟