دونالد ترامپ، رییس‌جمهوری آمریکا، یک روز پس از حمله موشکی ایران به پایگاه عین‌الاسد در عراق، در کاخ سفید رو به خبرنگاران گفت اندکی پیش، در دیدار با استیون منوچین، وزیر خزانه‌داری، تحریم‌ها را افزایش داده‌ است.

رییس‌جمهوری ایالات متحده آمریکا در مورد این‌که تحریم‌ها کدام بخش‌های اقتصاد ایران را هدف می‌گیرد توضیحی نداد و فقط به این بسنده کرد که «تحریم‌ها سخت بود، اما اکنون به‌صورت اساسی افزایش یافته است».

نوبت به فلزی‌ها رسید

حل معما یک روز بیشتر زمان نبرد. فردای آن روز، جمعه ۲۰ دی‌ماه، استیون منوچین همراه مایک پمپئو، وزیر خارجه این کشور، در برابر دوربین‌های تلویزیونی ایستاد تا از تصمیم ایالات متحده آمریکا به افزایش تحریم‌ها علیه ایران و کشیده‌ شدن دامنه تحریم‌ها به صنایع فلزی ایران سخن بگوید.

این تحریم جدید نبود، اما تاکید دوباره بر آن چه معنایی داشت؟ برای پاسخ به این پرسش، شاید ابتدا لازم باشد ببینیم چرا این صنایع برای ایالات متحده آمریکا، که سیاست راهبردی آن در برابر ایران اعمال «فشار حداکثری» بود، جالب توجه بوده است.

صادرات زیر سنگینی سایه تحریم

در گزارش سازمان توسعه تجارت ایران از کارنامه تجارت خارجی در سال ۱۳۹۷، که با تفکیک فصل‌های اصلی کتاب مقررات ارائه شده است، ارزش صادرات فصل «چدن، آهن و فولاد» بالغ بر ۳ میلیارد و ۸۹۷ میلیون دلار بود و در جایگاه چهارم اقلام عمده صادرات غیرنفتی ایران در سال ۱۳۹۷ قرار گرفت.

این میزان صادرات معادل ۸/۸ درصد از کل صادرات غیرنفتی ایران در سال ۱۳۹۷ بود و در مقایسه با میزان ارزش صادرات این فصل در سال ۱۳۹۶، رشدی ۱۲درصدی داشت.

در میان اقلام عمده صادرات غیرنفتی پارسال، صادرات «سنگ فلز، جوش و خاکستر» با ارزشی معادل ۱ میلیارد و ۱۳۸ میلیون دلار در جایگاه پنجم قرار داشت، با سهمی ۲/۶ درصدی از کل صادرات غیرنفتی و البته کاهش ارزش ۳۹ درصدی نسبت به سال ۱۳۹۶.

دیگر قلم عمده صادرات غیرنفتی ایران در سال ۱۳۹۷ که با تحریم‌های جدید آمریکا یا دست‌کم تاکید دوباره مقام‌های آمریکایی به اعمال تحریم بر آن مواجه شده‌ است «مس و مصنوعات از مس» است که در سال ۱۳۹۷، در جایگاه دهم اقلام عمده صادرات غیرنفتی ایران قرار داشت. ارزش صادرات «مس و مصنوعات از مس» ۶۹۹ میلیون دلار بود، این رقم سهمی معادل ۱/۶ درصد از کل صادرات غیرنفتی ایران را دربرمی‌گرفت و نسبت به سال ۱۳۹۶، رشد حیرت‌انگیز ۲۱۷ درصدی داشت، که بخشی از این رشد ارزش صادراتی را می‌توان با نوسان‌های قیمت جهانی مس و دیگر محصولات فلزی توجیه کرد، نه الزاما میزان صادرات این محصولات.

در مجموع، ارزش صادراتی این اقلام عمده در سال ۱۳۹۷، برای ایران درآمدی معادل ۵ میلیارد و ۷۳۴ میلیون دلار داشت.

صادرات آلومینیوم و مصنوعات آلومینیومی را هم باید به این اعداد و ارقام افزود، چرا که دو کارخانه بزرگ شرکت آلومینیوم ایران و شرکت آلومینیوم المهدی نیز در سیاهه شرکت‌های تحریم‌شده ایرانی قرار دارند.

بزرگان بازار سرمایه زیر ضرب

با این حساب، سیاست گام به گام ایالات متحده آمریکا در اعمال آنچه «فشار حداکثری» نامیده‌ شده، توجیه‌پذیر است. پس از اعمال فشار بر بخش نفت و گاز ایران به‌عنوان رگ‌ حیاتی اصلی اقتصاد، حوزه پتروشیمی و پالایش توجه آمریکایی‌ها را جلب کرد و حالا، صنایع فلزی ایران با درآمد سالانه‌ دست‌کم حدود ۶ میلیارد دلار محل توجه آن‌هاست.

اما واکنش‌های داخلی به این اعلام مجدد تحریم‌ها چه بوده‌ است. برای یافتن نشانه‌های اثرگذاری این خبر، نخستین ویترینی که می‌توان به آن مراجعه کرد بازار سرمایه ایران است. شرکت فولاد مبارکه اصفهان که نامش در فهرست شرکت‌های تحریم‌شده است از بزرگان بازار سرمایه ایران به شمار می‌رود. این شرکت با سرمایه اسمی ۱۳ هزار میلیارد تومانی در سال ۱۳۹۷ و پیش از تجدید ارزیابی دارایی‌های بانک‌های تجارت و صادرات، صدرنشین بورس بود که پس از تجدید ارزیابی دارایی‌های این دو بانک، در جایگاه سوم ایستاد.

همچنین شرکت ملی صنایع مس ایران نیز جزو ۱۰ شرکت برتر بورس ایران از لحاظ سرمایه اسمی است.

بر اساس اعلام سازمان بورس، در نیمه نخست امسال، در فهرست ۵۰ شرکت برتر بورس تهران، نام شرکت‌هایی همچون فولاد مبارکه، شرکت ملی مس، شرکت صنعتی و معدنی گل‌گهر، شرکت صنعتی و معدنی چادرملو، فولاد کاوه جنوب کیش، فولاد خوزستان آمده‌ است که در فهرست شرکت‌‌های مشمول تحریم‌های آمریکا هم دیده می‌شوند.

فهرست شرکت‌های برتر بورس بر اساس معیارهایی همچون میزان دادوستد سهام آن‌ها در تالار معاملات، تناوب دادوستد سهام و تاثیرگذاری شرکت بر بازار تدوین می‌شود.

با این حساب، تغییر قیمت سهام این شرکت‌ها و اثرگذاری این نوسان‌ها بر شاخص کل می‌تواند معیاری برای سنجش خبر تحریم باشد.

تحریم‌ها تکراری است، اما...

صرف‌نظر از کاهش و افزایش قیمت سهام تک‌تک این شرکت‌ها، شاخص کل بورس در یک هفته گذشته نه تنها کاهش نداشته، حتی رکوردهای جدیدی ثبت شده‌ است.

در توجیه این روند، عوامل بسیاری دخیل‌اند که موضوع این مطلب نیست، اما پاسخ به چرایی عملکرد متضاد بازار سرمایه با اعلام خبر تحریم شرکت‌های بزرگ بازار را می‌توان در بخشی از سخنان علی صحرایی، مدیرعامل بورس تهران، جست‌وجو کرد. صحرایی در واکنش به خبر تحریم‌های جدید علیه شرکت‌های ایرانی فعال در حوزه تولید و صادرات محصولات فلزی گفت: «تحریم‌ها محدودیت ایجاد می‌کنند، اما این تحریم‌ها جدید نبودند و شرکت‌های ایرانی هم هوشمند هستند و مسیرهای دور زدن این تحریم‌ها را پیدا می‌کنند.»

طهمورث جوانبخت، معاون اقتصادی و مالی شرکت فولاد مبارکه اصفهان، نیز با ارسال نامه‌ای به سازمان بورس اوراق بهادار، تاکید کرد که اعلام خبر تحریم علیه این شرکت «تاثیری بر سود هر سهم» آن نخواهد داشت.

معاون اقتصادی و مالی شرکت فولاد مبارکه در این نامه تصریح کرد که این شرکت و زیر‌مجموعه‌هایش از سال گذشته و پس از قرار گرفتن در فهرست تحریم‌های ثانویه، «استراتژی مناسب در حوزه‌های مختلف عملیات شرکت» اتخاذ کرده بودند.

طبیعی است که جزییات بیشتری از این راهبرد و اقدام‌های مناسب ارائه نشده‌ است، اما علی صحرایی، مدیرعامل بورس تهران، در بخشی از سخنانش اذعان کرد: «انکار نمی‌کنیم که هزینه فروش بالا می‌رود، اما این تحریم‌ها در بخش‌هایی فرصت هم محسوب می‌شود.»

منظور علی صحرایی از فرصت ناشی از اعمال تحریم‌ها «فعال‌ شدن تولیدکنندگان شرکت‌های داخلی فعال در زنجیره تولید» شرکت‌های تحریم‌شده است. این یعنی تولیدکنندگان داخلی ماشین‌آلات مورد‌‌نیاز صنایع تحریم‌شده می‌توانند از این فرصت بهره بگیرند.

اما مدیرعامل بورس به اثر تحریم‌ها بر بازارهای هدف خارجی تولیدکنندگان تحریم‌شده اشاره روشنی نکرده است.

البته، یک موضوع هنوز برای تحلیلگران روشن نیست. اعلام دوباره تحریم‌های آمریکا علیه شرکت‌هایی که پیش از این هم تحریم شده‌ بودند به‌معنای جدیت اعمال فشار، نظارت و تحریم علیه آن‌هاست، آیا این موضوع موقعیتی متفاوت از قبل ایجاد خواهد کرد یا در بر همان پاشنه سابق خواهد چرخید؟

تا این‌جای کار ارزیابی نهایی و برآیند گمانه‌زنی‌های منفی و مثبت فعالان بازار سرمایه ایران این بوده است که اعلام دوباره تحریم‌ها، تاثیر جدی بر عملکرد این شرکت‌ها نخواهد داشت. باید دید آینده چقدر این تحلیل را به واقعیت نزدیک یا از آن دور می‌کند.