یک پنگوئن و یک شیردریایی از باغ‌وحش فرار می‌کنند. آن‌ها در اداره هواشناسی شهر استخدام می‌شوند، اما کار نمی‌کنند و خوش می‌گذرانند. ناگهان مردی با اسلحه وارد اتاقشان می‌شود و تیراندازی می‌کند. از پیش‌بینی غیردقیق بارندگی، عصبانی است. آنان را تهدید می‌کند که اگر باران نبارد، بار دیگر با اسلحه برمی‌گردد. پنگوئن و شیردریایی سراغ مردی می‌روند که پاسخ همه سؤال‌ها را دارد. از او درباره نحوه تولید باران سؤال می‌کنند و این‌که آیا راهی وجود دارد تا بتوان ابرها را وادار به باریدن کرد؟ مرد همه‌چیزدان، نحوه تولید باران در طبیعت را توضیح می‌دهد. می‌گوید برای ایجاد باران مصنوعی، باید سوار هواپیما شد و یخ خشک به ابرها پاشید. آن‌ها همین کار را می‌کنند و باران می‌بارد.

این داستان یک قسمت از سریالی کارتونی است که در دهه ۴۰ و ۵۰ شمسی در آمریکا تولید می‌شد. تنسی تاکسیدو و چاملی، پنگوئن و شیر دریایی (که در دوبله‌های فارسی به اشتباه شیرماهی ترجمه شده) به همراه مرد همه‌چیزدان، آقای ووپی، علم را به زبان ساده به کودکان آموزش می‌دادند. آنچه آقای ووپی درباره باروری ابرها توضیح داد، نتیجه آزمایش‌هایی بود که در دهه ۲۰ شمسی (دهه ۴۰ میلادی) برای نخستین‌بار  در آمریکا انجام شده بود.

ایده کلی باروری ابرها ساده است: به‌طور طبیعی، قطرات کوچک آب داخل ابرها به‌هم می‌پیوندند، بزرگ و سنگین می‌شوند و سقوط می‌کنند. اگر در شرایط خاص، کریستال‌های یخی به ابر سرد یا مواد نم‌گیر به ابرهای گرم وارد شود، قطرات بزرگ شکل گرفته و ابر، امکان باریدن پیدا می‌کند. وارد کردن ذرات خارجی یا به روش‌ هوایی (پرواز با هواپیما) و یا به روش زمینی (با بهره‌گیری از ابزاری به نام ژنراتورهای زمینی و پرتاب توپ و موشک) انجام می‌شود. اما آیا این ایده در مقیاسی وسیع و بیرون از آزمایشگاه هم موفقیت‌آمیز بوده است؟

در حسرت باران

تلاش برای باروری ابرها و ایجاد باران مصنوعی در ایران، سابقه‌ای ۵۰ ساله دارد. وقتی «قانون آب و نحوه ملی‌‌شدن آن» در سال ۱۳۴۷ به تصویب رسید، بارور کردن ابرها به‌عهده وزارت آب‌وبرق (وزارت نیروی کنونی) گذاشته شد.

در سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷، وزارت نیرو با همکاری شرکتی کانادایی از یک فروند هواپیما و یک ژنراتور زمینی استفاده کرد تا ماده‌ای به نام یدور نقره (با کارکردی مشابه یخ‌ خشک) را در ابرها پخش کند. این پروژه در اطراف تهران اجرا شد. پس از آن، طی سال ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۵ گاه و بی‌گاه  در شیرکوه یزد هم تلاش‌هایی برای باروری ابرها صورت گرفت. پروژه‌ها به اجرا درمی‌آمدند،‌ اما میزان موفقیت آن‌ها معلوم نبود.

در سال ۱۳۷۶، «مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها» با دستور اکبر هاشمی رفسنجانی، رییس جمهوری وقت، در یزد ایجاد شد. این مرکز در سال ۱۳۷۷، قراردادی با رصدخانه مرکزی آب‌وهواشناسی روسیه امضا کرد و پس از آن، سه پروژه مشترک در مناطق مرکزی ایران و نیز استان گیلان با کمک روس‌ها اجرا شد. در عین‌حال، دریافت چهار دستگاه رادار هواشناسی و تجهیز چهار فروند هواپیمای ایران به امکانات باروری ابرها نیز از دیگر مفاد آن قرارداد بود.  

طرح‌ها و پروژه‌های متعددی برای باروری ابرها در گوشه‌وکنار ایران در مقاطع مختلف به اجرا در آمده است. نخستین پروژه مستقل باروری ابرها، اواخر بهار و اوایل تابستان ۱۳۸۷ در استان گیلان انجام شد. مرکز باروری ابرها در وب‌سایت خود مدعی است فعالیت کارشناسان این مؤسسه باعث افزایش ۱۰درصدی بارش شده است. این وب‌سایت بدون کوچک‌ترین دلیل و توضیحی قانع‌کننده، افزایش بارندگی در استان‌های کرمان و قم (بیش از ۲۶ درصد)، اصفهان و یزد (بیش از ۱۹ درصد)، مرکزی (بیش از ۱۷ درصد) و فارس (بیش از ۱۲ درصد) را مرهون تلاش کارمندان مرکز باروری ابرها اعلام کرده است.

به‌تازگی و در پی افزایش ۲۷ درصدی بارش‌های بهاری در سال‌جاری، معاون پارلمانی سپاه پاسداران در گفت‌وگو با خبرگزاری مجلس گفته است که در زمستان سال گذشته و بهار امسال، پروژه‌ای انجام شد که حاصل آن افزایش بارندگی در کشور بوده است. به گفته محمدصالح جوکار، هدف‌گذاری با وزارت نیرو بوده و سپاه آن را اجرا کرده است. سخنان معاون سپاه از یک ادعای ساده کلامی، فراتر نرفته و تاکنون به‌لحاظ علمی به اثبات نرسیده است. به‌علاوه، در وب‌سایت مرکز باروری ابرها نیز از موفقیت تام و تمام پروژه‌ها توأم با استدلالی علمی، اثری نیست.

باریدن خون‌جگر    

همچنان شواهد علمی قابل قبولی درباره باروری ابرها به‌دست نیامده است. به‌تازگی ۹ پژوهشگر از پنج دانشگاه و مؤسسه تحقیقاتی آمریکایی، در مجله معتبر «دستاوردهای آکادمی ملی علوم آمریکا» مقاله‌ای منتشر کرده‌اند و در آن به عدم قطعیت و فقدان شواهد علمی در موفقیت پروژه‌های باروری ابرها پرداخته‌اند. آنان نوشته‌اند که چندین دهه تلاش برای رسیدن به جوابی قطعی، با شکست مواجه شده است. شاید به همین دلیل، دولت فدرال ایالات متحده،‌ بودجه این مطالعات را در دهه ۸۰ میلادی قطع کرد. در این مقاله آمده است که برای تأیید شکل‌گیری کریستال‌های یخ و بارش بر اثر باروری ابرها، شواهد مستقیم بسیار اندکی وجود دارد.

بارور کردن ابرها در شماری از کشورها آزمایش شده و برخی از آن‌ها تا اندازه‌ای به دستاوردهای مورد انتظار رسیده‌اند. کانادا و روسیه دو نمونه به‌نسبت موفق شناخته می‌شوند. این دو کشور برای کاهش خسارات ناشی‌از تگرگ، روش‌های تولید باران مصنوعی را اجرا کرده و موفق شده‌اند پیش از بارش تگرگ، آن را به باران بدل کنند؛ اما در بسیاری از نقاط دیگر جهان مثل مناطقی در آمریکا، این روش‌ها به نتایج مطلوبی نرسیده و صرفاً باعث شده است که از چشم پژوهشگران خون جگر ببارد. در شماری از مقاله‌های علمی، دلیل این عدم موفقیت، غیرقابل کنترل بودن شرایط محیطی، متفاوت بودن این شرایط و نیز محدود بودن اطلاعات و دانش‌ کنونی بشر ذکر شده است.

باروری ابرها در جهان همچنان دوران آزمون و خطا را سپری می‌کند و بعد از گذشت نزدیک به یک قرن از نخستین فعالیت‌ها، هنوز بشر نتوانسته است راهی قطعی و مطمئن برای بارش ابرها ابداع کند. ایران نیز همانند سایر کشورها، در این زمینه تلاش‌هایی کرده است؛ اما امید بستن به این تلاش‌ها برای خروج از بحران بی‌آبی در کشور، بیش از این که واقعی باشد، شبیه یک رؤیاست.