پیروز حناچی، شهردار تهران، روز ۲۶ آذر‌ماه در جلسه هیات نمایندگان اتاق بازرگانی تهران، گفته است شب گذشته، غلظت ذرات معلق در تهران به بالای ۲۰۰ پی‌پی‌ام رسیده و تهران باید تخلیه می‌شد.

صرف‌نظر از این‌که یک شهر حداقل ۱۰ میلیون نفری را چطور، به چه وسیله و از چه مسیری و به کجا باید تخلیه کرد، سوال مهم این است که چطور کار تهران و احتمالا باقی شهرهای بزرگ ایران بعد از چند سال روند رو به بهبود، دوباره به چنین وضعیتی از آلودگی رسید؟ برخی زمزمه‌ها از بازگشت بی‌سر‌وصدای بنزین موسوم به «بنزین پتروشیمی‌» به جایگاه‌های سوخت و نقش آن در بروز این وضعیت می‌گویند.

غلامحسین محمدی، معاون شهردار، کوشید این گفته‌های شهردار تهران را در توییتی و بازی با کلمات، تصحیح یا حتی تکذیب کند. اما ظاهرا آنچه شهردار تهران گفته بود واقعیت داشت. نگاهی به داده‌های رسمی آلودگی هوا در تهران  نشان می‌دهد میانگین شاخص AQI، که مجموع آلاینده‌های هوای کل شهر را می‌سنجد، در اواخر شب دوشنبه ۲۵ آذر‌ماه، به بالای ۱۸۰ رسیده بود. نگاهی به گزارش میانگین ساعتی ایستگاه‌های مختلف سنجش آلودگی هوا نشان می‌دهد در فاصله دو روز ۲۵ و ۱۶ آذر، غلظت آلاینده‌های ذرات معلقِ زیر ۲/۵ میکرون و زیر ۱۰ میکرون بالاتر از ۲۰۰ بوده است. برای بررسی دقیق‌تر ارتباط آلودگی هوا و کیفیت بنزین، بهتر است به داده‌های رسمی آلودگی هوای تهران نگاهی بیندازیم.

ردپای بنزین پتروشیمی

داده‌های ثبت‌شده سال‌های گذشته نشان می‌دهد تهران پیش از این در فاصله سال‌های بین ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۳، چنین وضعیتی را تجربه کرده بود. یکی از بدترین روزهای تهران در آن سال‌ها در ۲۵ فروردین ۱۳۹۰ رقم خورد که شاخص کل آلودگی هوای تهران به ۲۷۸ رسید.

نگاهی به آرشیو داده‌های هوای تهران نشان می‌دهد در یک دهه گذشته، یعنی از سال ۱۳۸۹ تا‌کنون، بدترین سال تهران ‍‍۱۳۹۰ با ۲۱۸ روز آلوده بوده است که در ۳ روز آن، شاخص کل به بالای ۲۰۰ رسیده است. اما بعد از سال ۱۳۹۳، آلودگی کم شد و سالم‌ترین سال تهران در این بازه، سال ۱۳۹۷ با ۵۹ روز آلوده بوده، در حالی که در سال جاری تا امروز ۵۵ روز آلوده در تهران ثبت شده است. بعد از سال ۱۳۹۴ که یک روز بسیار آلوده با شاخص بالای ۲۰۰ داشت تا همین اعلام اخیر شهردار تهران، این شهر دیگر چنین شبی را تجربه نکرده بود، حتی در شب زلزله ملارد که تهرانی‌ها و دیگر ساکنان شهرهای اطراف از جمله کرج از ترس شب تا صبح بنزین سوزاندند و در خیابان ماندند.

بنابراین عوامل ایجاد‌کننده آلودگی هوا باید تغییری کرده باشد و یکی از متهمان سابقه‌دار بنزینی موسوم به «بنزین پتروشیمی» است. آیا بنزین پتروشیمی به جایگاه‌های سوخت بازگشته است؟

کیفیت سوخت بدتر شده است؟

ناصر کرمی، اقلیم‌شناس و استاد دانشگاه در نروژ، روز ۲۶ آذرماه در توییترش نوشت: «تصور من این است که این آلودگی ناشی از توزیع سوخت فاقد استاندارد باشد. احتمالا توزیع گازوییل با میزان گوگرد چند ده برابر حد مجاز و توزیع بنزین سمی که در میان عامه به‌عنوان بنزین پتروشیمی (اصطلاحی به‌یادگارمانده از دولت احمدی‌نژاد) شناخته می‌شود. البته پالایشگاه‌ها هم می‌توانند بنزینی همان‌قدر بی‌کیفیت تولید کنند. این سوخت جدید نه فقط سمی است، بلکه راندمان خیلی پایینی هم دارد و گزارش‌هایی از شهروندان دریافت شده که می‌گوید در این روزها به‌نسبت معمول ناچار به مصرف مقدار بیشتری از بنزین شده‌اند.»

کرمی این احتمال را روی دیگر سکه افزایش قیمت بنزین برای کاهش هزینه‌های دولت می‌داند، اتفاقی که پیامدهایش از افزایش قیمت شدیدتر و کرمی آن را به شلیک مستقیم به قلب مردم تشبیه کرده است. بسیاری از شهروندان هم در رسانه‌های اجتماعی نوشته‌اند اخیرا مصرف سوختشان افزایش پیدا کرده است.

اما مضرات این وضعیت برای شهروندان بیشتر از راندمان پایین سوخت و تنفس ذرات معلق است. در صورت بازگشت بنزین سمی، باید نگران میزان بالای بنزن موجود در این بنزین‌ها بود، ماده‌ای بسیار سمی که یکی از عوامل مهم در ایجاد سرطان خون است. در سال ۱۳۹۰، معصومه ابتکار، رییس وقت کمیته محیط‌ زیست شورای شهر تهران، گفته بود میزان بنزن موجود در هوای تهران در زمان عرضه این نوع بنزین به ۳۵ برابر حد مجاز رسیده است. در همان سال‌ها، رشید رمضانی، رییس وقت اداره سرطان وزارت بهداشت، هم به ارتباط بین افزایش بنزن هوای تهران و افزایش نرخ بروز سرطان خون اشاره کرد.

بنزن آلاینده‌ای است که در اندازه‌گیری‌های رایج آلودگی هوا سنجیده نمی‌شود و نتایج سنجش به‌صورت آنلاین وجود ندارد. اما یک آلاینده پر‌شبهه دیگر هم در چنین وضعیتی قابل بررسی است: دی‌اکسید گوگرد.

مورد عجیب دی‌اکسید گوگرد

افزایش گوگرد در سوخت یکی از مشخصه‌هایی است که می‌توان از آن برای بررسی بیشتر موضوع استفاده کرد. هرچند داده‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران افزایش چشمگیری در میزان دی‌اکسید گوگرد ثبت‌شده در بازه زمانی ۲۵ و ۲۶ آذر‌ماه نشان نمی‌دهد، در عوض، آلاینده دیگری در این فاصله افزایشی چشمگیر داشته است: ذرات معلق زیر ۱۰ میکرون.

بر اساس راهنمای سازمان بهداشت جهانی، ترکیبات گوگرد یکی از تشکیل‌دهندگان اصلی ذرات معلق است. ماجرا وقتی جالب‌تر می‌شود که به آرشیو اخبار سایت شرکت کنترل کیفیت هوای تهران مراجعه کنیم. در روز ۲۴ آذر، خبری مبنی بر رد‌ دی‌اکسید گوگرد در بوی بد تهران منتشر شد و محسن روشنی، مدیر واحد پایش آلودگی هوا و صدای شركت كنترل كيفيت هوای تهران، از افزایش ناگهانی غلظت این آلاینده در شهرری خبر داد: «افزایش به‌گونه‌ای بود که میزان غلظت از ۸ پی‌پی‌بی‌ در ۱۱ صبح به ۲۷۱ پی‌پی‌بی‌ در ساعت ۱۲/۳۰ رسید. پس از حدود يك تا دو ساعت، شرایط مشابهی در ایستگاه محلاتی (در منطقه ۱۴)، پیروزی (منطقه ۱۳) و گلبرگ (منطقه ۸) با شدت کمتر مشاهده شد. غلظت در سایر ایستگاه‌ها نیز تا حدودی افزایش داشت، ولی بیشینه غلظت ثبت‌شده در آن‌ها ۱۸ پی‌پی‌بی بوده است.»

با این همه، مراجعه به داده‌های سایت شرکت کنترل کیفیت هوا چنین افزایشی را در ایستگاه شهرری نشان می‌دهد و حداکثر افزایش در حد ۱۷۵ ذره بوده است. چنین تناقضی ظن و گمان در مورد انتشار داده‌های ناصحیح درباره این آلاینده را که آثار منفی بسیاری بر سلامتی دارد افزایش می‌دهد.

اما صبح روز ۲۷ آذر‌ماه، بیژن نامدار زنگنه، وزیر نفت، در اظهار‌نظری گفت کیفیت بنزین سهم ناچیزی در ایجاد آلودگی هوا دارد. هم‌زمان بسیاری از کاربران رسانه‌های اجتماعی فیلمی از او را که مربوط می‌شود به سال ۱۳۹۳ بازنشر کردند. زنگنه در آن می‌گوید: «کسانی که می‌گویند بنزین نقشی در آلودگی هوا ندارد باید به عقلشان شک کرد.» با این همه، زنگنه تغییر کیفیت بنزین را تکذیب نکرده، بلکه گفته است کیفیت بنزین تاثیری در آلودگی هوا ندارد.

این در حالی است که در مهرماه سال ۱۳۹۶، خبرگزاری مهر در گزارشی از احتمال بازگشت بنزین موسوم به بنزین پتروشیمی‌ خبر داده بود. با این حال، هیچ راه قطعی‌ای تا زمان اظهار‌نظر مسئولان یا انتشار ناخواسته سند برای اثبات قطعی این فرض وجود ندارد، هر‌چند شواهد بی‌شماری درباره تغییر کیفیت سوخت وجود دارد و در این بین، کیفیت سوخت دیزل، علی‌رغم اهمیتش، چندان مورد توجه قرار نگرفته است.