در حالی که با همه‌گیری بحران کرونا،‌ خانواده زندانیان هنوز درخواست مرخصی و آزادی بستگان خود را تکرار می‌کنند و مقام‌های قضایی نیز از  ۱۰۰ هزار مرخصی سخن می‌گویند، بررسی رویه معمول قوه قضاییه نشان می‌دهد صدور بخشنامه اعطای مرخصی و دستور عفو در مناسبت‌های خاص طی همه سال‌های گذشته نیز صورت ‌گرفته است.

در روز‌های گذشته، مخالفت مقام‌های قضایی و سازمان زندان‌های ایران با مرخصی زندانیان باقی‌مانده در زندان‌ها با وجود شیوع کرونا، در خارج کشور با ابراز نگرانی ‌سخنگوی کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل متحد و در داخل نیز با انتقاد نایب‌رییس کمیسیون قضایی و حقوقی مجلس مواجه شد.

در واکنش به درخواست‌های مکرر برای مرخصی و عفو زندانیان؛ غلامحسین‌ اسماعیلی، سخنگوی دستگاه قضایی، در گفت‌وگوهای چند باره با رسانه‌ها به بخشنامه مرخصی و دستور عفو اسفند ماه ابراهیم رییسی،‌ رییس قوه قضاییه،‌ اشاره کرده و همچنین از مرخصی ۵۰ درصد محکومان امنیتی سخن گفته است.

این در حالی است که رییسی در بخشنامه مرخصی و دستور عفو خود طبق روال معمول هر ساله و بر اساس آیین‌نامه سازمان زندان‌ها عمل کرده است. او مرخصی زندانیان عادی را مشروط به «وثیقه مناسب» و همچنین عفو زندانیان امنیتی را به افراد دارای محکومیت «زیر پنج‌سال» محدود کرده است. 

در سال‌های گذشته نیز، هم‌زمان با اعیاد مذهبی و ملی، از جمله در ماه رمضان،‌ عید نوروز، شب‌های قدر و نیمه شعبان، هم در زمان ریاست صادق لاریجانی و هم محمود هاشمی شاهرودی، بخشنامه‌های مرخصی و دستور عفو مشابه صادر شده بود. 

بخشنامه‌ مرخصی؛ روال معمول

نگاهی به بخشنامه‌های سال‌های اخیر، متن‌های مشابه آن‌ها در زمینه شرایط مرخصی برای محکومان حبس ابد،‌ حبس بالای  ۱۰ سال و کمتر از این مقدار را نشان می‌دهد.

در همه این بخشنامه‌ها، برای زندانیان به شرط گذراندن بخشی از دوره حبس اجازه مرخصی صادر می‌شود.

بر اساس همین نوع بخشنامه،‌ سال ۱۳۹۳ رییس سازمان زندان‌ها از مرخصی ۴۷ هزار زندانی طی ماه رمضان خبر داده بود. در آستانه عید نوروز سال‌های گذشته نیز، ده‌ها هزار زندانی به مرخصی رفته‌ بودند.

از نظر مدت زمان مرخصی،‌ بخشنامه‌های گذشته هم همچون بخشنامه رییسی برای مدت ۱۵ روز اجازه مرخصی برای زندانیان صادر می‌کرد که برای یک دوره ۱۵ روزه دیگر قابل تمدید بود. 

عفو؛ تکرار یک تصمیم

تنها بخش متمایز دستور امسال رییسی در پی بحران کرونا، بخشش زندانیان بوده که آن‌هم در ارتباط با محکومان امنیتی به حکم‌های زیر پنج سال محدود شده است . 

روال عفو محکومان و زندانیان هم همه‌ساله و با مناسبت‌های مختلف اتفاق می‌افتد. 

به طور مثال، هر سال در عید مبعث پیامبر مسلمانان،‌ نیمه شعبان،‌ عید فطر،‌ عید نوروز و سایر مناسبت‌های مذهبی و ملی شماری از زندانیان که تعداد آن‌ها بین صدها تا چندهزار نفر متغیر بوده عفو شده‌اند.

در دستور عفو علی خامنه‌ای،‌ رهبر جمهوری اسلامی،‌ هم‌زمان با عید فطر سال ۱۳۹۴بیش از هزار نفر،‌ عید غدیر و قربان سال ۱۳۹۲ تعداد هزار و ۲۴۱ نفر، در عید نوروز  ۱۳۹۱ تعداد هزار و ۵۹ نفر،‌ عید مبعث ۱۳۹۱ تعداد ۸۷۱ نفر،‌ عید فطر ۱۳۹۰ تعداد هزار و ۲۱۸ نفر عفو شده‌اند.

در عید نوروز امسال، تعداد زندانیان امنیتی که عفو شده‌اند با توجه به شرط مذکور در دستور صادر شده و احکام سنگین حبس زندانیان سیاسی-عقیدتی در عمل از ده‌ها نفر تجاوز نکرده است.

از سوی دیگر، فعالان سیاسی و رسانه‌های حقوق بشری روند اعطای مرخصی به زندانیان را «تبعیض‌آمیز» خوانده‌اند.

در حالی که برخی رسانه‌های نزدیک به حکومت اقدام اسفندماه رییسی را «بی‌سابقه» خوانده و از تسهیل مرخصی زندانیان گزارش می‌دهند، صدور این دستور از سوی رییسی بر اساس یک روال معمول صورت گرفته و در پی بحران کرونا  تغییر قابل ملاحظه‌ای نداشته است. 

ظرفیت محدود و فقدان امکانات؛ تداوم مخالفت با مرخصی‌ها

با آن‌که رییسی در بخشنامه خود خطاب به قضات خواسته بود تا در صدور احکام «کاهش جمعیت زندان‌ها» را مد نظر قرار دهند،‌ در عمل تنها طی اسفندماه و با تشدید بحران کرونا دستگاه قضایی اقدام به برگزاری ده‌ها دادگاه برای متهمان سیاسی و عقیدتی کرد.

طی این دوران پرونده دست‌کم ۵۰ تن از فعالان سیاسی در سراسر ایران با صدور حکم از سوی دادگاه عمومی و انقلاب مواجه شد که مجموع احکام حاکی از ۲۴۵ سال حبس برای متهمان سیاسی بوده است.

از سویی، با وجود اجرای بخشنامه مرخصی و دستور عفو،‌ تعداد زندانیان در بحران کرونا هنوز بیش از ظرفیت زندان‌های کشور است. 

در سال ۱۳۹۵ اصغر جهانگیر،‌ رییس سازمان زندان‌ها گفته بود: «ظرفیت زندان‌های ما  ۸۸ هزار تن است، اما اکنون ۲۲۳ هزار تن، یعنی بیش ازدو و نیم برابر تراکم، موجودی زندانی داریم.»

با احتساب مرخصی نزدیک به ۱۰۰ هزار نفر طی بحران کرونا،‌ بر اساس اظهارات و گزارش‌های رسمی مسئولان تعداد زندانیان مانده در زندان‌ها هنوز احتمالا نزدیک به ۵۰ هزار نفر بیشتر از ظرفیت موجود است.

علاوه بر کمبود جا، فقدان امکانات بهداشتی مناسب،‌ غذای کافی و آب تصفیه شده،‌ ماسک و مواد شوینده،‌ پتو و محل مناسب خواب از جمله دیگر مشکلات زندان‌ها بوده که در هفته‌های اخیر با شدت گرفتن شیوع کرونا بیش از پیش موجب نگرانی‌های عمومی شد.

طی هفته گذشته، دست‌کم در هشت زندان ایران اعتراض زندانیان به نگرانی از ابتلا به کرونا به درگیری با ماموران،‌ شورش،‌ شلیک گلوله از سوی ماموران و کشته و زخمی شدن زندانیان انجامید.