با گذشت بیش از ۱۰ روز از سرنگونی هواپیمای مسافربری اوکراین با موشک پدافند سپاه پاسداران، هنوز نقش سایر سازمان‌ها و نهاد‌های مسئول در بروز این «اشتباه» مشخص نشده است.

سپاه پاسداران سه روز پس از سرنگونی این هواپیما، مسئولیت این سانحه را بر عهده گرفت و اعلام کرد نهادی به‌خاطر مخالفت با پیشنهاد این نیروی نظامی برای لغو پرواز‌ها در شب حادثه، در بروز این «اشتباه» نقش داشته است.

فرماندهان سپاه پاسداران به نام این نهاد بالادستی اشاره‌ای نکرده‌اند و هنوز مشخص نیست چه نهادی با پیشنهاد سپاه پاسداران در شبی که «وضعیت جنگی» اعلام شده بود، مخالفت کرده است.

علاوه بر این، هنوز مشخص نیست چه کسی یا چه نهادی، بر اساس قوانین جمهوری اسلامی، مسئول اعلام وضعیت جنگی در شب حادثه بوده است.

 

 مسئول اعلام وضعیت جنگی کیست؟

اصل ۱۱۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی می‌گوید «اعلام جنگ و صلح و بسیج نیروها» از وظایف رهبری است و اصل ۱۷۶ همین قانون وظایف شورای عالی امنیت ملی را مشخص کرده است.

بر اساس این اصل، «تعیین‏ سیاست‌های‏ دفاعی‏‌ـ‌امنیتی‏ کشور در محدوده‏ سیاست‌های‏ کلی‏ تعیین‌‌شده‏ از طرف‏ مقام‏ رهبری» بر عهده این شوراست.

«هماهنگ‏ کردن فعالیت‌های‏ سیاسی‏، اطلاعاتی‏، اجتماعی‏، فرهنگی‏ و اقتصادی‏ در ارتباط با تدابیر کلی‏ دفاعی‏‌ـ‌امنیتی‏» از دیگر وظایف این شورا، بر اساس اصل ۱۷۶ قانون اساسی است.

اعضای این شورا عبارت‌اند از «روسای‏ قوای‏ سه‌گانه، رییس‏ ستاد فرماندهی‏ کل‏ نیروهای‏ مسلح‏، دو نماینده‏ به‏ انتخاب‏ مقام‏ رهبری، وزرای‏ امور خارجه‏، کشور (و) اطلاعات».

مصوبه‌های این شورا پس از تایید رهبر جمهوری اسلامی، ابلاغ و اجرایی می‌شوند و بر همین اساس، اعلام وضعیت جنگی در شب حادثه طبق مصوبه شورای عالی امنیت ملی و با تایید رهبر جمهوری اسلامی، صورت گرفته است.

 

 مسئول لغو پرواز‌های مسافری کیست؟

بر اساس قانون، وزارت راه مسئول اعمال مقررات هوانوردی غیرنظامی در ایران است. در وزارت راه، سازمانی به نام «هواپیمایی کشوری» وجود دارد که مسئول نظارت بر اجرای مقررات داخلی و تعهدات بین‌المللی ایران در هوانوردی غیرنظامی است.

در صورتی که این سازمان خطر وقوع جنگ را پیش‌بینی کند، موظف است این موضوع را به اطلاع اعضای کابینه برساند تا آن‌ها درباره وضع محدودیت‌های پروازی جدید تصمیم‌گیری کنند.

هیات وزیران هم دیگر نهاد جمهوری اسلامی است که بر اساس قانون، می‌تواند محدودیت‌های پروازی در آسمان کشور اعمال کند.

ستاد کل نیرو‌های مسلح، که زیر نظر آیت‌الله علی خامنه‌ای اداره می‌شود، نیز نهاد دیگری است که می‌تواند درخواست کند پرواز‌های مسافری در آسمان ایران لغو شوند.

سپاه پاسداران اعلام کرده است که در شب حادثه، خواستار لغو این پرواز‌ها شده بود، اما اشاره نکرده است نهاد مخالف این درخواست ستاد کل نیرو‌های مسلح بوده است یا شورای عالی امنیت ملی یا هیات وزیران.

 

 مسئول حفاظت از حریم هوایی کیست؟

از قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌ الانبیا، که زیر نظر ارتش اداره می‌شود، به‌عنوان اصلی‌ترین نهاد حفاظت از حریم هوایی ایران نام برده می‌شود. دو قرارگاه پدافند هوایی سپاه پاسداران و ارتش نیز زیر نظر این قرارگاه فعالیت می‌کنند.

این قرارگاه به دستور آیت‌الله خامنه‌ای در بهمن‌ماه سال ۱۳۸۷، از نیروی هوایی ارتش جدا شد و مسئولیت حفاظت و دفاع موثر، مستمر و پایدار از آسمان ایران در برابر هرگونه تهدید را با بهره‌گیری از تمامی ظرفیت‌های پدافند هوایی، بر عهده دارد.

این قرارگاه تمام سامانه‌های پدافند هوایی ایران، از جمله رادارها، دستگاه‌های جمع‌آوری اطلاعات و سامانه‌های پدافند زمین به هوا با بُرد بلند، متوسط و کوتاه را تحت فرماندهی عملیاتی خود دارد.

 

 قرارگاه پدافند هوایی چگونه کار می‌کند؟

دکترین پدافند هوایی جمهوری اسلامی سه اصل «استفاده از پدافند منطقه‌ای در عمق»، «اجرای سیاست هدایت تمرکزی» و «اجرای غیر‌متمرکز و استفاده از انواع جنگ‌افزارها و تجهیزات» را شامل می‌شود.

ماموریت‌های عملیاتی سامانه پدافند هوایی جمهوری اسلامی هم به چهار مرحله «کشف»، «شناسایی»، «رهگیری» و «درگیری» تقسیم می‌شود.

سامانه‌های پدافندی، بر اساس اعلام مقام‌های نظامی، در حال حاضر، در ۳۷۰۰ نقطه ایران مستقرند.

این سامانه‌ها در سه منطقه پروازی «منطقه آتش‌به‌اختیار»، «منطقه آتش محدود» و «منطقه آتش‌بس» مستقر شده‌اند.

در منطقه آتش‌به‌اختیار، تمام سامانه‌ها بدون هماهنگی با رده بالاتر، اختیار سرنگونی هر پرنده‌ای را دارند.

در منطقه آتش محدود، سامانه‌‌های پدافندی فقط پرنده‌هایی را هدف قرار می‌دهند که خارج از دالان‌های از پیش تعیین‌شده پرواز می‌کنند.

در منطقه آتش‌بس، تمام سامانه‌های پدافندی موظف‌اند پیش از سرنگونی پرنده، از مقام و سازمان بالاتر کسب تکلیف کنند.

 

 رادار‌ها و موشک‌های پدافندی کدام‌اند؟

پدافند هوایی جمهوری اسلامی در حال حاضر از رادارهای تاکتیکی «ثامن»، «عصر»، «سپهر» و «مطلع الفجر» استفاده می‌کند.

موشک‌های این پدافند هم عبارت‌اند از «سام»، «راپیر»، «مرصاد»، «رعد»، «یازهرا»، «باور ۳۷۳»، «حرز نهم»، «اس‌ـ‌۲۰۰» و «تور ام‌ـ‌۱» است، که نوع آخر مسئول سرنگونی هواپیمای مسافربری اوکراین در جنوب تهران بود.