بر اساس هشداردهنده‌ترین گزارشی که هیات بین‌دولتی تغییر اقلیم (IPCC) منتشر کرده است، زمین از دوران پیشاصنعتی تا‌کنون، ۱/۰۹ درجه گرم‌تر شده است و بسیاری از تغییرها مانند افزایش سطح دریاها و ذوب یخچال‌ها بازگشت‌ناپذیرند.

در این گزارش همچنین آمده است که گریز از تغییر اقلیمی که بشر بانی آن بوده دیگر ممکن نیست. تغییر اقلیم اکنون بر تمام قاره‌ها، مناطق، اقیانوس‌های جهان و تمام وجوه آب‌و‌هوا اثر گذاشته است.

این گزارش که مدت‌هاست همه منتظر آن بوده‌اند، ششمین ارزیابی از این دست است که از زمان تشکیل این هیات در سال ۱۹۸۸ منتشر شده است. علت انتشار این گزارش ارائه مناسب‌ترین و دقیق‌ترین اطلاعات در مورد تغییر اقلیم به رهبران جهان پیش از نشست بین‌المللی در اسکاتلند در نوامبر سال جاری است. 

این هیات بلندپایه‌ترین هیات علمی تغییر اقلیم سازمان ملل متحد و سازمان هواشناسی جهانی و نهادی مرجع در مورد وضعیت اقلیمی زمین و چگونگی تاثیر فعالیت‌های انسان بر آن است. جدیدترین ارزیابی هیات بین‌دولتی تغییر اقلیم بر پایه پژوهش هزاران دانشمند از سراسر جهان تنظیم شده است.

متاسفانه در این گزارش ۳۹۰۰ صفحه‌ای که ۹ اوت (۱۸ مرداد) منتشر شد، خبر خوبی به چشم نمی‌خورد اما هنوز برای جلوگیری از بدترین آسیب فرصت هست.

بشر، مقصر شماره یک گرمایش زمین

هیات بین‌دولتی تغییر اقلیم برای اولین بار، بدون این‌که جای هرگونه تردیدی باقی بگذارد‌، اعلام کرد بشر بانی گرمایش جو، خشکی‌ها و اقیانوس‌هاست.

یافته‌های این گزارش حاکی از آن است که دمای سطح زمین در فاصله سال‌های ۱۸۵۰ تا ۱۹۰۰ و همچنین در یک دهه گذشته، ۱/۰۹ درجه سانتیگراد افزایش یافته است. این رقم ۰/۲۹ درجه گرم‌تر از گزارش قبلی این هیات در سال ۲۰۱۳ است.

از این میزان، ۱/۰۷ درجه به‌دلیل انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشی از فعالیت‌های بشر بوده است. به بیان دیگر، بخش عمده گرمایش زمین به‌دلیل فعالیت‌های بشر است. 

دمای سطح زمین از سال ۱۹۷۰ به این سو، سریع‌تر از هر بازه زمانی ۵۰ ساله‌ دیگری در دست‌کم ۲۰۰۰ سال گذشته، افزایش یافته است و گرمایش تا اعماق بیش از ۲۰۰۰ متری اقیانوس‌ها نیز رسیده است.

بر اساس این گزارش، فعالیت‌های بشر بر بارش برف و باران نیز اثر گذاشته است. از سال ۱۹۵۰، مجموع بارش‌ در جهان افزایش یافته است، اما در حالی که رطوبت برخی مناطق بیشتر شده است، سایر نواحی خشک‌تر شده‌اند.

تناوب و شدت بارش‌های سنگین در بیشتر خشکی‌های زمین افزایش یافته است. علت این پدیده گرمایش جو است که می‌تواند رطوبت بیشتری را در خود نگه دارد‌ــ به ازای هر یک درجه، این میزان حدود ۷ درصد افزایش می‌یابد‌ــ که سبب می‌شود فصل‌ها مرطوب‌تر و بارندگی‌ها سنگین‌تر شود. 

افزایش تراکم و میزان انتشار دی‌اکسید کربن 

میزان تراکم و سرعت افزایش دی‌اکسید کربن در جو اکنون بیش از هر زمان دیگری در دست‌کم دو میلیون سال گذشته است.

سرعتی که دی‌اکسید کربن جو از انقلاب صنعتی در سال ۱۷۵۰ به این سو افزایش یافته ده برابر بیشتر از هر زمان دیگری در ۸۰۰ هزار سال گذشته و چهار تا پنج برابر سریع‌تر از ۵۶ میلیون سال قبل بوده است.

حدود ۸۵ درصد انتشار کربن ناشی از سوخت‌های فسیلی است و ۱۵ درصد باقی‌مانده نیز در اثر تغییر کاربری زمین مانند جنگل‌زدایی و تخریب محیط زیست است.

میزان تراکم سایر گازهای گلخانه‌ای نیز وضعیت بهتری ندارد. میزان متان و نیتروز اکسید، دومین و سومین عامل دخیل در گرمایش پس از دی‌اکسید کربن، نیز با سرعت بیشتری افزایش یافته است.

انتشار متان بیشتر ناشی از پرورش دام و سوخت‌های فسیلی است. منشا بخش عمده‌ای از انتشار نیروز اکسید نیز استفاده از کودهای نیتروژن در کشاورزی است.

افزایش رویدادهای آب‌و‌هوایی شدید

هیات بین‌دولتی تغییر اقلیم همچنین تایید می‌کند که گرمای شدید، موج‌های گرما و بارندگی سنگین از سال ۱۹۵۰ به این سو در بیشتر خشکی‌ها زمین متناوب‌تر و شدیدتر شده است.

در این گزارش تاکید شده است اگر فعالیت بشر روی اقلیم تاثیر نمی‌گذاشت، بسیار بعید بود برخی موارد گرمای شدید، مانند تابستان استرالیا در سال‌های ۲۰۱۲ و ۲۰۱۳، رخ دهد.

تاثیر فعالیت بشر در رویدادهای آب‌و‌هوایی ترکیبی نیز مشاهده شده است. به‌عنوان مثال، رخداد هم‌زمان موج گرما، خشکسالی و آتش‌سوزی اکنون بیشتر شده است. 

اقیانوس‌های گرم‌تر و اسیدی‌تر

اقیانوس‌ها ۹۱ درصد انرژی ناشی از افزایش گازهای گلخانه‌ای جو را جذب می‌کنند. این پدیده به افزایش دمای اقیانوس‌ها و موج‌های گرمای دریا، به‌خصوص در ۱۵ سال گذشته، منجر شده است.

موج‌های گرمای دریا به نابودی گسترده حیات در دریاها، مانند سفید شدن مرجان‌ها، منجر می‌شوند. این موج‌های گرما همچنین باعث افزایش رشد جلبک‌ها می‌شوند و تعادل گونه‌ها را بر هم می‌زنند. حتی اگر گرمایش زمین، مطابق پیمان پاریس، به ۱/۵ تا ۲ درجه محدود شود، تناوب بروز موج‌های گرمای دریا تا پایان قرن حاضر چهار برابر خواهد شد.

ذوب ورقه‌های یخ و یخچال‌ها، همگام با گسترش اقیانوس‌هایی که گرم‌تر می‌شوند، سبب شده است سطح دریاها از سال ۱۹۰۱ تا سال ۲۰۱۸ به‌طور میانگین ۰/۲ متر بالاتر بیاید. اما مهم‌تر از آن، سرعت افزایش سطح دریاها تشدید شده است: از ۱۹۰۱ تا ۱۹۷۱، سالانه ۱/۳ میلیمتر؛ از ۱۹۷۱ تا ۲۰۰۶، سالانه ۱/۹ میلیمتر؛ و از ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۸، سالانه ۳/۷ میلیمتر.

جذب دی‌اکسید کربن به اسیدی‌ شدن اقیانوس‌های سراسر جهان منجر شده است و در اقیانوس منجمد جنوبی و اطلس شمالی، به عمق بیش از ۲۰۰۰ متری رسیده است.

بازگشت‌ناپذیری بسیاری از تغییرهای اقلیمی

به گفته هیات بین‌دولتی تغییر اقلیم، حتی اگر وضعیت اقلیمی خیلی زود تثبیت شود، ترمیم برخی آسیب‌های ناشی از تغییر اقلیم طی قرن‌ها یا شاید هزاره آینده ممکن نیست. به‌عنوان مثال، گرمایش ۲ درجه در این قرن سبب می‌شود میانگین افزایش سطح دریاهای جهان در ۲۰۰۰ سال آینده به ۲ تا ۶ متر برسد و در صورت افزایش انتشار کربن، به خیلی بیشتر از این میزان.

از سال ۱۹۵۰، یخچال‌های طبیعی در حال عقب‌نشینی بوده‌اند و پیش‌بینی می‌شود پس از تثبیت دمای جهان نیز ذوب آن‌ها تا دهه‌‌ها همچنان ادامه داشته باشد. در همین حال، حتی پس از قطع انتشار کربن، وضعیت اسیدی اعماق اقیانوس‌ها تا هزاران سال باقی خواهد ماند.

در مورد خاک‌های منجمد آلاسکا، کانادا و روسیه بسیار بحث شده است و این نگرانی وجود دارد که با ذوب لایه همیشه‌منجمد خاک، کربنی که طی هزاران سال جمع شده است در اثر تجزیه گیاهان و جانوران مرده آزاد شود.

بر اساس شواهد موجود، احتمال نمی‌رود وضعیت این مناطق در قرن حاضر دچار تغییری ناگهانی شود. اما در این گزارش، پیش‌بینی شده است به‌ازای هر یک درجه افزایش دمای زمین، خاک منجمد این مناطق حدود ۶۶ میلیارد تن کربن آزاد خواهد کرد.

راه ایجاد ثبات اقلیمی

طبق این گزارش، افزایش دمای زمین دست‌کم تا سال ۲۰۵۰، ادامه خواهد داشت و ارزیابی‌ها حاکی از آن است که گرمایش زمین تا اوایل دهه ۲۰۳۰، از آستانه ۱/۵ درجه عبور می‌کند.

اگر انتشار کربن به حد کافی کاهش پیدا کند، فقط ۵۰ درصد احتمال دارد افزایش دمای جهان در همان محدوده ۱/۵ درجه باقی بماند. برای بازگشت گرمایش زمین به زیر ۱/۵ درجه، دی‌اکسید کربن موجود در جو باید با استفاده از فناوری انتشار معکوس یا راه‌حل‌‌‌های طبیعی، کاهش یابد.

گرمایش زمین در قرن حاضر فقط در صورتی زیر ۲ درجه باقی می‌ماند که انتشار کربن در سال ۲۰۵۰ به صفر برسد.

هیات بین‌دولتی تغییر اقلیم ده‌ها پیش‌بینی وضعیت اقلیمی آینده را که بیش از ۵۰ مرکز در سراسر جهان تهیه کرده‌اند، بررسی تحلیل کرده است. بر این اساس، با توجه به پایین‌ترین و بالاترین میزان پیش‌بینی‌شده انتشار کربن، میانگین دمای جهان در قرن حاضر بین ۱ تا ۱/۸ درجه و ۳/۳ تا ۵/۷ درجه افزایش خواهد یافت.

در این گزارش آمده است برای تثبیت تغییر اقلیم، انتشار دی‌اکسید کربن باید به صفر برسد و انتشار سایر گازهای گلخانه کاهشی قابل‌ملاحظه داشته باشد. برای احتمال ۵۰‌/۵۰ توقف گرمایش زمین در نقطه ۱/۵ درجه، میزان انتشار کربن پیش از رسیدن به نقطه صفر، باید به حدود ۵۰۰ میلیارد تن برسد.

در حال حاضر، این «بودجه کربن»، ظرف ۱۲ سال تمام می‌شود و با کاهش انتشار کربن، بازه زمانی مصرف این بودجه طولانی‌تر خواهد شد.

تازه‌ترین یافته‌های هیات بین‌دولتی تغییر اقلیم هشداردهنده است. اما هیچ مانع فیزیکی یا زیست‌محیطی برای حفظ گرمایش زیر ۲ درجه و توقفش در آستانه ۱/۵ درجه وجود ندارد. اما بشر باید تصمیم بگیرد وارد عمل شود.